Paniek in de polder. Een student heeft een uiterst zeldzame 10 voor zijn bachelorscriptie gekregen. In de scriptie beargumenteert hij dat de PVV van Geert Wilders een fascistische partij is. Saillant: de 10 is toegekend door arabist Jan Jaap de Ruiter, die bekend staat als fel tegenstander van de PVV. Hoewel De Ruiter benadrukt dat hij het cijfer baseert op de ‘academische kwaliteit’ van de scriptie, ontstond op internet direct discussie over de onafhankelijkheid van de begeleiders. Ik heb de thesis ‘Prototypical Fascism in Contemporary Dutch Politics‘ (.pdf) eerst grondig gelezen. Mijn conclusie: Hoewel het een stevig, goed leesbaar essay is, wordt de claim dat de PVV fascistisch is rommelig beargumenteerd en hangt de bewijsvoering van willekeur aan elkaar. Het rapportcijfer 10 is ofwel exemplarisch voor de abominabele staat van het Nederlandse onderwijs, of is ingegeven door politieke motieven. Allebei kan natuurlijk ook.
De scriptie is geschreven door Henk Bovekerk, student Liberal Arts & Sciences aan de Universiteit van Tilburg, naar aanleiding van het boekje De Eeuwige Terugkeer van het Fascisme van Rob Riemen (2010). In het boekje beweert Riemen dat de PVV een fascistische partij is, en Bovekerk wil dat onderbouwen. In dat geval zal je eerst de term ‘fascisme’ moeten definiëren en dat is nog niet zo gemakkelijk, ondervond ook Bovekerk.
De definitie van Paxton
Hij gebruikt een beschrijving van de Amerikaanse historicus Robert O. Paxton. Er zijn talloze definities en beschrijvingen, maar waarom Bovekerk alleen die van Paxton hanteert legt hij niet uit. Zo wordt Umberto Eco, schrijver van ‘Eternal Fascism‘, aangehaald als motto, maar diens features of fascism komen in het hele stuk niet voor. Noch enige andere definitie of beschrijving.
Goed, Paxton schreef het doorwrochte The Anatomy of Fascism (2004). Fascisme is volgens de historicus echter zo complex dat één definitie niet volstaat. Hij gebruikt liever een beschrijving van verschillende stadia van fascistische bewegingen. De kritiek op Paxton is dan ook dat hij zich te weinig op de essentie van het fascisme richt. Wel heeft Paxton een “usable short handle” (zie quote) opgesteld om fascisme aan te herkennen. Bovekerk gebruikt in zijn thesis beide beschrijvingen door elkaar.
Een kwestie van definiëren
De kern van Bovekerks betoog bevindt zich in hoofdstuk 3, waarin hij de PVV vergelijkt met het door Paxton beschreven eerste stadium van een fascistische beweging. Kort gezegd komt dat hier op neer: opkomend in een crisis die wordt toegeschreven aan een vijand; wij/zij-denken waarbij ‘wij’ slachtoffer zijn van de vijand; ‘zij’ moeten uitgesloten worden; zonder onderliggende filosofie en het debat ontwijkend; meer onderbuik dan ratio; anti-links; gedreven door ‘passies’ als nationalisme, racisme, autoritair leiderschap en geweldsverheerlijking.
Een aantal van deze kenmerken wordt zonder enig probleem aan de PVV toegeschreven. Het zal u niet verbazen dat Bovekerk aantoont dat de partij van Wilders een nationalistische agenda heeft. Waar hij schrijft dat Wilders een racist is, ligt dat gecompliceerder. Bovekerk ‘bewijst’ dat in één alinea, aan de hand van één citaat. En wel het volgende: “Iedereen die zich aan de Nederlandse wetten houdt is welkom, ongeacht religie, ras of seksuele voorkeur”. Ja echt… alleen dit citaat.
Volgens Bovekerk impliceert Wilders met deze zin dat er verschillende rassen zijn en is hij daarom een racist. Er is volgens Bovekerk maar één ras: de homo sapiens sapiens; wie onderscheid maakt is een racist. Maar ook als Wilders ‘ras’ bedoelde zoals gebruikt in spreektaal, een “klasse of soort mensen verenigd door gedeelde belangen, gewoonten, of kenmerken”, dan is hij een racist. Omdat ‘de moslims‘ óók een groep mensen is die verenigd wordt door gedeelde belangen, gewoonten, of kenmerken; en Wilders wil die groep uitsluiten. Over beide argumenten om Wilders een racist te noemen zijn volgens mij een hoop academische bomen op te zetten. To put it mildly.
Selectief shoppen
Dan zijn er ook nog kenmerken die helemaal niet in Bovekerks vergelijking terugkomen. Zo komt het puntje ‘geweld’ pas als noot ter sprake. Bovekerk geeft toe dat de PVV geen geweld gebruikt tegen moslims of ‘links’. Maar: “Als Paxton schrijft dat geweld een ‘major role‘ had in de worteling van het fascisme in de twintigste eeuw, impliceert hij dat geweld geen ‘necessary characteristic‘ van het fascisme is.” Eerst is er het fascisme, daarna speelt geweld een grote rol in de politiek worteling, aldus Bovekerk. Opnieuw doet hij verregaande aannames: als een kenmerk niet past, dan is het opeens ‘niet noodzakelijk’. Maar dat beweert Paxton nergens.
Paxton beweert wél dat “de legitimatie van geweld tegen een gedemoniseerde interne vijand” ons dicht bij het hart van het fascisme brengt. Volgens Bovekerk doet Wilders dit met zijn agressieve (let op: violent in het Engels) taalgebruik. Hij schrijft: “Dergelijke militante retoriek kan zijn aanhangers het idee geven dat geweld gerechtvaardigd is, en helaas heeft het dat gedaan in het recente verleden.” De enige verwijzing die Bovekerk geeft naar geweld in het recente verleden is de Noorse massamoordenaar Anders Breivik, die in zijn manifest meerdere malen naar Wilders verwees. Het is echter de vraag of je met één (vermoedelijke) psychopaat uit een totaal ander land iets kan zeggen over de aanhang van de PVV. Bovendien heeft Wilders altijd en overal iedere vorm van geweld veroordeeld. Ook, uiteraard, in het geval van Breivik.
Academische kwaliteit of politieke voorkeur?
Al bij al levert Henk Bovekerk een aardige argumentatie voor de stelling dat de PVV een fascistische beweging is. Maar een sluitende bewijsvoering is het niet. Daarvoor is de definiëring van ‘fascisme’ te onduidelijk en niet goed genoeg onderbouwd, en zijn een aantal etiketten (niet de minste: racistisch, geweldadig) op ondeugdelijke gronden op de PVV geplakt. Als Bovekerk iets bewijst, is het dat als je de definitie van Paxton gebruikt, de PVV aardig in de buurt komt.
En dat is toch vreemd voor een scriptie die met een 10 wordt beoordeeld, een cijfer dat -terecht of onterecht – nauwelijks wordt gegeven. Bovendien is het opvallend gezien de uitgesproken politieke voorkeur van de arabist die het cijfer geeft. Het lijkt er dan ook sterk op dat dr. De Ruiter (en ‘tweede lezer’ Jan Blommaert) niet alleen de academische kwaliteit heeft beoordeeld, maar ook de politieke stellingname.
Belachelijk en kwaadaardig
Nu ben ik zelf ook geen fan van Wilders, maar van kolossale termen als ‘fascisme’ krijg ik een bruine waas; die maken argumenten bij voorbaat overbodig. After all, wie gaat er nou in debat met een fascist? Een wetenschapper als dr. De Ruiter zou dan ook alle voorzichtigheid in acht moeten nemen voor hij zo een bewering met een 10 beloont, wetende dat hij daarmee gans de vaderlandse pers zou halen.
Het is belachelijk dat dr. De Ruiter een politiek statement maakt door middel van een cijfer. Dat hij daarmee het publieke debat frustreert én een bachelorstudent ongevraagd in het midden van de politieke arena slingert is ronduit kwaadaardig.
Jeroen Weghs is geen wetenschapper. Doorgaans schrijft hij om te lachen. Ditmaal om te huilen.
