Om vier uur ’s middags op 11 juni 2010 zal in Johannesburg Zuid-Afrika de eerste bal van het wereldkampioenschap voetbal gaan rollen. Een WK dat vooraf al bejubeld wordt door velen, want voor het eerst wordt er een WK georganiseerd op het Afrikaanse continent. In een eerste oogopslag ziet het er inderdaad fabelachtig uit. Filmpjes laten ons prachtige stadions, juichende (donkere) Zuid-Afrikanen, witte stranden, een azuurblauwe zee en het wildlife zien. Het hele land zal profiteren van het WK, hún WK. Maar wie beter kijkt, ziet juist de keerzijde van de Zuid-Afrikaanse organisatie. Ik neem u graag mee door FIFA’s duistere wondere wereld achter de organisatie van het wereldkampioenschap in Zuid-Afrika. Extreme kostenoverschrijdingen, trademarkrechten, veranderde marketingwetgeving en door de FIFA aangewezen fanzones zullen als een mes op de keel werken bij de lokale bevolking en de Zuid-Afrikaanse overheid. Het WK 2010 in Zuid-Afrika: een sterk staaltje imagebuilding van de FIFA door maatschappelijk (on)verantwoord ondernemen.
Voor 1 dollar en 40 cent per uur werken Zuid-Afrikaanse arbeiders aan één van de uithangborden van het wereldkampioenschap voetbal 2010, het Mbombela Stadion. Sinds 2006 zagen zij hun salaris krimpen met 5,4%, terwijl de salarissen van de directeuren van de bouwbedrijven met 41% stegen. Een staking van het bouwpersoneel leidde niet tot de gewenste loonsverhoging, maar tot 400 ontslagen. Wie denkt dat het hier om een enkel incident gaat, waarbij de arme Zuid-Afrikaan de dupe wordt van de ijzeren greep van directeuren en machthebbers, heeft het mis. Het WK in Zuid-Afrika is, gelijk aan hoe Bush in een speech ooit zijn achterban omschreef, voor ‘the haves and the have mores’ .
Cape Town Stadium: 600 miljoen dollar
En die ‘haves and have mores’ willen geen armoede zien tijdens het evenement. Dat is de belangrijkste reden waarom er in Kaapstad niet in het reeds bestaande Athlone Stadion wordt gespeeld, maar in een nieuw te bouwen Cape Town Stadium. De Zuid-Afrikaanse organisatie wilde het Athlone Stadion vergroten, zodat er een kwartfinale gespeeld zou kunnen worden. De FIFA besloot echter dat er in Kaapstad een halve finale zou moeten plaatsvinden en daarvoor is een stadioncapaciteit van 68.000 zitplaatsen vereist. Ook wil de FIFA niet spelen in een stadion dat in een arm township ligt. De wereld moet de rijkdom van Zuid-Afrika zien, niet de armoede. In één televisieshot moet het stadion te zien zijn, de zakelijke potenties en de witte stranden. Het verhaal gaat dat na een helikoptervlucht van Franz Beckenbauer over Kaapstad werd gekozen voor het zakencentrum Green Point als aangewezen plek voor de bouw van een nieuw stadion; het Cape Town Stadium. Kosten: 600 miljoen dollar, voor een groot deel betaald door de gemeente Kaapstad.
De oorspronkelijke begroting voor de bouw en aanpassing van stadions werd in het Bid Book van 2003 vastgesteld op 158,5 miljoen dollar. Een Bid Book is een allesomvattend boekwerk, waarmee kandidaat landen voor een WK het toernooi kunnen binnenhalen. Dan is het vreemd als de FIFA een stadion wil laten bouwen dat bijna vier keer de begrote kosten overschrijdt. Reden genoeg voor de organisatie om het Bid Book te laten verdwijnen en het zoveel mogelijk van het internet te halen.
Winstgevend WK
Volgens de Tegenlichtdocumentaire Trademark 2010 van de VPRO gaat het WK 2010 het meest winstgevende WK voor de wereldvoetbalbond FIFA worden in de historie. Dat is vreemd, aangezien het toernooi in het armste continent van de wereld wordt georganiseerd. De redenen voor de winstverwachting zijn schokkend en leggen de werkelijke motivatie van de FIFA bloot om het WK in Zuid-Afrika te organiseren. De hoofdreden: Zuid-Afrika is goedkoop en de financiële risico’s zijn voor het organiserende land, niet voor de FIFA.
De Zuid-Afrikaanse regering en gemeentes van speelsteden hebben een verdrag moeten ondertekenen, waarin zij de FIFA en haar sponsoren een groot aantal privileges bieden. In 2006 werden er voor het aankomende WK enkele veranderingen aangebracht in de Zuid-Afrikaanse wetgeving; de Merchandise Marks Act, stammend uit 1941. De nieuwe regels omschrijven onder anderen een ‘tax-free bubble’, een voorwaarde voor het organiseren van een WK. Op alle door de FIFA aangewezen plaatsen hoeft geen inkomstenbelasting of BTW te worden afgedragen. Onder aangewezen plaatsen vallen onder andere stadions, door de FIFA gemaakte ‘exclusion zones’, pers- en televisieruimtes, officiële parkeerplaatsen, trainingsvelden, en ‘overige plaatsen die in gebruik worden genomen voor het officiële toernooi’. Vooral de laatste lijkt toch een behoorlijk rekbaar begrip.
Fanzones
Rondom de stadions zal de FIFA zogeheten ‘fanzones’ aanleggen. De naam is enigszins misleidend, omdat het lijkt of de nadruk op de fans ligt. Niets is minder waar. De ‘fanzones’ zijn er puur en alleen voor de sponsoren. De Zuid-Afrikaanse regering heeft een aantal garanties moeten geven. Het WK zou een ‘protected event status’ moeten krijgen. Dat houdt in dat de FIFA en haar sponsoren volledige bescherming krijgen van de merk-, marketing-, en uitzendrechten van het WK. De FIFA heeft het alleenrecht gekregen om FIFA World Cup 2010 als trademark uit te dragen, maar ook termen als ‘World Cup 2010’, ‘South Africa 2010’ en zelfs alleen het getal ‘2010’ mag door niemand anders gebruikt worden dan door de FIFA en haar sponsoren. Alsof dat niet genoeg is, mogen in de ‘fanzones’ alleen sponsoren van de FIFA spullen verkopen. Zo moet er een oude markt in Green Point (Kaapstad), waar voornamelijk donkere Afrikanen komen, wijken voor een ‘fanzone’. Bedrijven als Coca-Cola, Budweiser, McDonald’s en Adidas zullen daar tijdens het WK belastingvrij hun geld ophalen. Een FIFA-politiemacht, niet te verwarren met de gestapo, zal erop toezien dat de lokale bevolking geen spullen gaat verkopen in de ‘fanzones’ en geen gebruik zal maken van termen waarop de FIFA het alleenrecht heeft.
Als op 11 juni 2010 de eerste bal rolt, kijkt de wereld niet alleen naar een wedstrijd van een WK-voetbal, maar ook naar een potje bedrijfsvoetbal. Bedrijfsvoetbal op het hoogste niveau. De voetbalwedstrijden zijn het masker van een nieuwe vorm van kolonialisme, waarbij de FIFA en haar sponsoren zich als kolonisten door haar zelf gecreëerde vrijhandelszones manoeuvreren. En als heel Nederland op 24 juni 2010 naar de wedstrijd Kameroen – Nederland kijkt en de televisie een prachtig shot maakt van het Cape Town Stadium met daarachter de witte stranden en de azuurblauwe zee, dan zou het leuk zijn als we even denken aan het township waar het Athlone Stadion ligt. De plek waar de wedstrijd gespeeld had moeten worden.
De auteur is student Master Journalistiek en Media aan de UvA en heeft een eigen weblog.
