Ophef vandaag over methoden. Er is bekend geworden dat ‘een handvol radicale moslims’ de laatste jaren feest heeft gevierd op de dag dat Theo van Gogh werd vermoord. Relevant nieuws. Het is echter opmerkelijk dat de ophef zich uitstrekt tot (of bijna volledig richt op) Martijn de Koning, een Nederlandse antropoloog die bij zo’n feest aanwezig is geweest. ‘Schandalig!’ wordt er geroepen. De Koning zou niet objectief zijn. Deze kwestie draait om de manier waarop De Koning veldwerk doet.
Koppensnellers onderzoeken
Veldwerk is de belangrijkste onderzoeksmethode van de antropologie. Bij antropologie denken veel mensen aan het onderzoeken van verre stammen, bijvoorbeeld in Papoea-Nieuw-Guinea. De oude antropoloog reisde af naar een vreemd gebied. Hij ontmoette daar stammen die anders leefden dan hij, die misschien zelfs aan verwerpelijke praktijken als koppensnellen deden. Tegenwoordig wordt er ook dichtbij huis antropologie bedreven, bijvoorbeeld door De Koning. Voor zijn proefschrift onderzocht hij Marokkaanse jongeren in Gouda. Nu richt hij zich op salafisten in Nederland.
Antropologisch veldwerk is gericht op het begrijpen van een cultuur die anders is dan de jouwe. Deze methode verwijst naar onderzoek waarin gedrag wordt bestudeerd op kleine schaal in een alledaagse setting, en waarbij data wordt verzameld door observatie en/of informele gesprekken. De methode kenmerkt zich door onderdompeling én afstand.
Onderdompeling
Om een cultuur te begrijpen, is het noodzakelijk dat je je langdurig in die cultuur onderdompelt. Je dient de taal te leren (dat kan bijvoorbeeld ook straattaal zijn) en de mensen die je onderzoekt moeten je gaan vertrouwen. Hoe meer tijd je doorbrengt ‘in het veld’, hoe rijker je data en hoe dieper je contextueel begrip. De antropoloog wisselt tussen meer observeren en meer participeren. Veldwerk kan niet met een verborgen camera: de onderzoeker is echt aanwezig.
De Koning deed op het feestje aan participerende observatie. Uiteraard zijn er ethische grenzen aan veldwerk. Wanneer de wet gebroken wordt, of plannen gemaakt worden die te breken, komt de antropoloog in een lastige positie (denk aan onderzoek naar cocaïnedealers of vrouwenhandelaars). In het geval De Koning is hiervan echter geen sprake. Je kunt het niet eens zijn met dat feestje, maar De Konings aanwezigheid zelf gaat geen ethische grens over.
Afstand
Na langdurig in het veld te zijn geweest, keert de onderzoeker figuurlijk terug naar de universiteit. Hij neemt dan afstand van de mensen en de cultuur die hij onderzocht, zodat hij kritisch de verzamelde data kan gaan analyseren. Afstand houden is belangrijk. De onderzoeker loopt namelijk het risico zich zo te gaan identificeren met de cultuur die hij onderzoekt, dat hij volledig participant wordt. Going native wordt dat genoemd.
Aangezien het onderzoek van De Koning nog niet af is, is het lastig uitspraken te doen over zijn afstand op dit moment tot zijn onderzoeksobject. De methode vraagt dit immers nog niet van hem. We kunnen echter wel beoordelen hoe De Koning dit eerder heeft gedaan. In zijn proefschrift besteedt hij uitgebreid aandacht aan de wisselende rollen die hij als onderzoeker in nam. Hij bespreekt hoe hij zich positioneerde en hoe zijn informanten hem zagen als Hollandse man die niet anti-Islam was. In zijn analyse is De Koning scherp en kritisch. Niets wijst er nu op dat hij in zijn analyse van salafisme in Nederland dat anders gaat doen.
Maatschappelijke rol
Martijn de Koning maakt het zichzelf lastig door aanwezig te zijn in de blogosfeer waar hij de discussie aangaat met zijn critici. Maatschappelijke verspreiding van wetenschappelijke kennis is een taak van academici, die de meeste echter niet vervullen (het aantal twitterende sociaalwetenschappers is dramatisch laag). De Koning doet dat wel (hij blogt en twittert) en dat is lovenswaardig.
Het voortijdig uitlekken van het Van Gogh-feest (voortijdig want het onderzoek van De Koning is nog niet afgerond) is methodologisch onhandig, zoals hij zelf ook stelt. Wetenschappelijk valt De Koning echter niets te verwijten. Martijn de Koning is een antropoloog, geen journalist. Dat hij toegang heeft weten te krijgen tot dit feest, is bijzonder en – voor mij als collega – jaloersmakend. Ik zie dan ook uit naar de resultaten van dit onderzoek dat zeker interessante en belangwekkende inzichten zal opleveren over fundamentalistische Moslims in Nederland.
Linda Duits is gespecialiseerd in kwalitatieve onderzoeksmethoden en eigenaar van Diep Onderzoek.
