Vannacht is George Zimmerman, verdachte van de dood van de 17-jarige Trayvon Martin, gearresteerd in Florida. De zaak houdt de gemoederen in Amerika al enkele weken bezig vanwege diverse etnische en juridische aspecten. Ook de politiek, tot president Obama aan toe, bemoeide zich ermee. Zimmerman beriep zich op zelfverdediging, ondanks dat hij wel bewapend was en Martin niet en ondanks dat hij, tegen het advies van de politie in, zelf de achtervolging inzette op de jongen die overigens niets slechts op zijn kerfstok bleek te hebben. Zelfverdediging is voor veel Amerikanen heilig en een door God gegeven recht. In een moderne rechtsstaat is het echter een achterhaald juridisch excuus dat in Nederland en Amerika zo ruim wordt gedefinieerd dat excessen onvermijdelijk zijn.
Niemand zal in twijfel trekken dat een mens dat aangevallen wordt het recht heeft om zichzelf te verdedigen. Als het ‘hij dood of ik dood’ is, is het even logisch als rechtvaardig om voor eigen voortbestaan te kiezen. De mens heeft nou eenmaal het instinct om te overleven. Zelfverdediging heeft juridisch echter een veel breder kader. De controversiële wet waar Zimmerman zich op dit moment op beroept, de stand-your-ground law, gaat erg ver in het accepteren van zelfverdediging. Als je in Florida het gevoel hebt bedreigd te worden, is het legitiem om (dodelijk) geweld te gebruiken om die bedreiging te beëindigen, zelfs al had je weg kunnen lopen. Als iemand ruzie zoekt lopen de meeste mensen gewoon weg maar in Florida hoeft dat niet; je trekt gewoon je pistool en schiet de ruziezoeker dood.
Noodweer
Een dergelijke wet hebben we in Nederland niet, maar toch gaan onze juridische definities van ‘noodweer’ en ‘noodweerexces’ aanzienlijk verder dan ‘hij dood of ik dood’. De Nederlandse wet stelt dat “de noodzakelijke verdediging van eigen of eens anders lijf, eerbaarheid of goed” legitiem is (noodweer) en dat daarbij “de overschrijding van de grenzen van de noodzakelijke verdediging” zelfs acceptabel is (noodweerexces), indien die overschrijding van de grenzen voort komt uit emotie. Met andere woorden, je mag disproportioneel geweld gebruiken om je iPod te beschermen.
Zelfs de meest fanatieke libertariërs accepteren de rol van de staat als ‘nachtwaker’. Dat wil zeggen dat de staat geen andere verantwoordelijkheden heeft dan het verzorgen van interne veiligheid (politie en justitie) en externe veiligheid (defensie). De Engelse filosoof Thomas Hobbes introduceerde al in de zestiende eeuw het begrip ‘geweldsmonopolie’. Daarmee wordt bedoeld dat een staat het alleenrecht moet hebben op het uitoefenen van geweld, om orde en openbare veiligheid effectief te kunnen handhaven. Zodra het legitiem is voor de samenleving om zelf geweld te gebruiken, zal de overheid er nooit in slagen om veiligheid voor haar burgers af te dwingen.
Geweldsmonopolie als recht en plicht
Het geweldsmonopolie verhoudt zich moeilijk tot het recht op zelfverdediging. Zoals gezegd is het logisch dat mensen hun eigen leven willen beschermen indien de staat er niet in slaagt om dat voor hen te doen. Het geweldsmonopolie is niet alleen een recht van de overheid, maar geeft de overheid ook de verplichting om haar burgers te beschermen. De moeilijkheid is echter het punt waar het eigen leven of de eigen gezondheid niet direct in gevaar zijn, maar waar zelfverdediging wel gebruikt wordt als juridisch excuus.
Als iemand jou een mes voor je neus houdt en je iPod eist, is de kans erg klein dat jouw leven of gezondheid werkelijk in gevaar zijn; je kan immers je iPod afgeven. Dat is vervelend en de overvaller moet daarvoor gepakt en gestraft worden – waardoor jij je iPod terug hebt en hij de gevangenis in verdwijnt – maar dat betekent niet dat jouw lijf en leven ooit echt bedreigd zijn. Toch zou de Nederlandse wet geweld, zelfs excessief geweld, toestaan om die iPod te beschermen. Jouw bezit is dus belangrijker dan lijf en leven van die overvaller. Daarachter ligt dezelfde logica als achter de stand-your-ground law in Florida; eer (het niet weglopen) en perceptie van veiligheid zijn blijkbaar belangrijker dan het leven van een onschuldige zwarte jongen met een capuchon die er in de ogen van Zimmerman gevaarlijk uitzag. De mens maakt geen objectieve afweging maar kiest altijd voor het best mogelijke scenario in zijn of haar eigen ogen. Een mishandelde (vermoedelijke) overvaller is minder erg dan een verloren iPod.
Objectief
De taak van politiek en justitie in een rechtstaat is om tot objectieve beoordeling van menselijk handelen te komen. Hoewel een overval onacceptabel is, is het objectief minder erg dan zware mishandeling of doodslag; verlies van bezit is minder erg dan verlies van gezondheid of leven. Dat betekent dat het nooit legitiem is om fysiek geweld te gebruiken om een overval te voorkomen. Die logica doet geen afbreuk aan de ernst van het overval of aan de noodzaak om de overvaller een serieuze straf op te leggen, dit betoog draait bepaalt niet om het geven van lichtere straffen voor criminelen, maar betekent wel dat de persoon die zich, al dan niet terecht, onveilig voelt niet de juiste persoon is om een objectief oordeel te vellen over de mate waarin geweld legitiem is.
George Zimmerman is nu alsnog gearresteerd, niet omdat de stand-your-ground law ineens afgeschaft is, maar omdat maatschappelijke woede een effectieve manier is om de rechtsgang te beïnvloeden. Uiteindelijk zal de rechter in Florida ongetwijfeld bepalen dat Zimmerman geen enkele reden had om zich bedreigd te voelen, wellicht zelfs dat racistische motieven ten grondslag lagen aan zijn handelen. Hij zal Zimmerman veroordelen en voor lange tijd laten opsluiten. Daarmee is de kous af en heeft iedereen die verontwaardigd is, zijn zin gekregen. Het werkelijke probleem is dan echter niet opgelost. De publieke beïnvloeding van één rechtszaak neemt niet weg dat zelfverdediging een veel te ruim gedefinieerd juridisch excuus is. Zolang dat niet aangepakt wordt, is het wachten op een volgend moment waarbij iemand die zich onveilig voelt over de scheef gaat, in Nederland of in Amerika. Zelfverdediging als juridisch principe leidt onherroepelijk tot disproportioneel geweld en de dood.
Adriaan Andringa is hoofdredacteur van de WarRoom.
