In de zomer van 1942 begonnen de nazi’s in Vught met de bouw van een kamp voor politieke gevangenen, dat tevens diende als doorvoerkamp voor de joden naar Polen. Kamp Vught (Konzentrationslager Herzogenbusch) was één van de drie Duitse kampen in ons land, samen met Kamp Westerbork en Kamp Amersfoort.
De jonge historicus Boyd van Dijk heeft een studie naar Kamp Vught gedaan, waarvoor hij in 2012 de Erik Hazelhoff Roelfzema Jong Talent Prijs heeft gekregen. Het boek Leven naast het kamp. Kamp Vught en de Vughtenaren 1942-1944 is de 219 pagina’s tellende bewerking van deze studie.
Het interessante van Van Dijks boek is het door hem gekozen perspectief. Niet de SS-bewakers (de daders) en hun gevangenen (de slachtoffers) staan centraal, maar de groep die door de rechter en ook door de historicus vaak wordt vergeten: de omstanders. Het gaat om de burgemeester van Vught en het plaatselijke politiekorps die worstelden met hun rol, de metselaars en timmerlieden die het kamp bouwden, collaborerende ondernemers die hoopten veel aan de Duitsers te verdienen, Vughtse NSB’ers en SS’ers die de Duitsers een handje wilden helpen en soms blind bleven geloven in de Endsieg, een moffenmeid die niet wist dat haar vriendje een beruchte kampbeul was, medewerkers van het Rode Kruis die de gevangenen wilden helpen maar een oogje dichtknepen bij de jodentransporten en ten slotte het echte verzet dat politieke gevangenen en ook joden hielp te ontsnappen.
‘Heel veel Vughtenaren wisten niet dat (er) een concentratiekamp was’, stond er in een gids van het Nationaal Monument Kamp Vught. Boyd van Dijk toont in zijn boek aan dat deze uitspraak totale nonsens is. De meeste mensen in Vught wisten wél van het kamp. De Duitsers waren aanwezig in het villadorp. Veel Vughtenaren dreven handel met het kamp. In de zomer konden Vughtenaren die gingen zwemmen in de recreatieplas De IJzeren Man de zwarte rook van het crematorium van Kamp Vught zien en ruiken. De meeste Vughtenaren sloten hun ogen echter uit angst voor represailles en omdat men meende niets voor de gevangenen te kunnen doen.
Ook was antisemitisme geen zeldzaam verschijnsel in het conservatief-katholieke dorp Vught. Dit betekende natuurlijk niet dat de Vughtse burgers allemaal actief meededen aan de Holocaust, maar wel dat ze zich minder bekommerden om het lot van hun joodse medemensen dan om het lot van politieke gevangen. Joden waren de ‘anderen’. Een vergelijking met de situatie in Denemarken, beschreven in het onlangs verschenen boek Landgenoten van Bo Lidegaard, dringt zich op. Waar veel Denen zich bekommerden om hun joodse landgenoten die mede dankzij deze hulp in 1943 naar Zweden konden ontsnappen, daar was de Vughtse/Nederlandse houding een stuk passiever en overleefden de meeste Nederlandse joden de Holocaust niet. Joodse gevangenen die buiten het kamp werkzaamheden moesten verrichten en tijdens het marcheren Vughtenaren tegen kwamen, troffen dikwijls “pieuze gezichten” aan, vrome smoelen die geen medeleven wilden tonen. De kindertransporten naar het vernietigingskamp Sobibor riepen wel emoties op – de Vughtenaren schrokken en beseften dat de joodse kinderen waarschijnlijk hun dood tegemoet gingen – maar dit leidde niet tot ongeregeldheden.
Het doorwrochte en goed geschreven boek van Boyd van Dijk is een must voor iedereen die in de Tweede Wereldoorlog en de bezettingsjaren geïnteresseerd is. Twee dingen missen: een kaart van Vught en omgeving ten tijde van de bezetting, met daarop ook het kamp, en een bijlage waarin het kwantitatieve materiaal is verwerkt. In het boek staat dat er in Kamp Vught in totaal zo’n 31.000 mensen voor korte of langere tijd waren opgesloten, waaronder 12.000 joden, en dat er 749 mensen er de dood vonden, waarvan 329 op de fusilladeplaats. Deze en andere trieste cijfers (elk cijfer is immers een mensenleven) moeten eigenlijk ook in tabellen en diagrammen staan voor het overzicht. Maar wellicht is dat iets voor de tweede druk.
N.a.v.: Boyd van Dijk, Leven naast het kamp. Kamp Vught en de Vughtenaren 1942-1944 (Uitgeverij Het Spectrum, Houten – Antwerpen 2013). ISBN 9789000321674. 319 pagina’s. €19,99.
