Toen ik in 2015 een cursus gaf voor het Humanistisch Verbond opende de afdelingsvoorzitter met een pakkende anekdote over Rusland. Na de val van de Sovjet-Unie kwamen de Europese leiders samen met Boris Jeltsin. “Rusland wil bij de NAVO,” zo liet Jeltsin plots vallen. “En als dat niet kan, dan willen we bij de EU.” De Europese leiders begonnen ongemakkelijk op en neer te wippen. Niemand durfde iets te zeggen – vertwijfelde blikken werden uitgewisseld. Uiteindelijk nam Mitterrand als president van Frankrijk het woord en liet Jeltsin weten dat het toch niet kon. Rusland voelde zich afgewezen en toen werd Poetin naar voren geschoven. De rest van het verhaal kennen we. Of menen we te kennen.
De journaliste Gabriele Krone-Schmalz zet in het boek Rusland begrijpen de betrekkingen met Rusland in een geheel nieuw licht. Het werk sluit aan bij mijn bredere betoog dat er in Europa noodzaak is aan een meer realistische geopolitiek, en dit zal ik toelichten door het boek van Krone-Schmalz te verbinden met wat door Russische denkers is gezegd. Voor een steekhoudende Rusland-politiek is het noodzakelijk om wat van de Russische geschiedenis te weten en hun ‘volksaard’ te begrijpen.
Het boek, dat in hoofdzaak gaat over de Russische belangen in Oekraïne en het Westerse mediabeeld daarvan, verscheen onlangs bij uitgeverij De Blauwe Tijger en werd vertaald vanuit het Duits. Volgens Krone-Schmalz, die al veel over Rusland publiceerde, werd het begrip ‘Rusland versteher’ – Ruslandbegrijper – in Merkels Duitsland tot een scheldwoord. Progressieven schilderen Rusland af als reactionair land, doch de Oekraïense vrijheidsstrijders zijn al even nationalistisch en fier op hun identiteit. Dit maakt het lastig om kamp te kiezen: zodoende framen progressieve media het Oekraïne-conflict als een botsing tussen Rusland en de EU. Krone-Schmalz betoogt dat Westerse media zich eenzijdig anti-Russisch opstellen. Dit kan op sommige lezers wat ‘samenzweerderig’ overkomen, maar for the moment, bear with it.
Krone-Schmalz wijst er bijvoorbeeld op dat Ruslandkundigen worden verbonden aan “de niet onproblematische traditie van Duitse russofilie, die in het Interbellum in rechtse kringen wijdverbreid was.” (p48) Ook dit is pure framing want nazi’s zoals Hitler en Rosenberg zagen de Slavische volkeren als minderwaardig. De Drang nach Osten en de Lebensraum-politiek hielden in dat Oost-Europa moest worden veroverd en herbevolkt met Germanen. Dit boek onderstreept het belang van geschiedkundig onderwijs: zonder parate kennis kunnen media van alles beweren, zolang men de hegemonie over die media behoudt. (Deze media-hegemonie hangt mogelijk weer samen met de recente verklaring van Frans Timmermans, dat hij met Twitter, Facebook, Google en Microsoft in gesprek is om vrijheid van meningsuiting op het internet in te perken.)
In het boek Rusland begrijpen moet je her en der een stugge zin voor lief nemen want je krijgt er verhelderend inzicht voor terug. Het is zo’n boek dat je in de trein begint te lezen en voordat je het weet moet je het dichtslaan want je bent al bij de eindbestemming. Terwijl je leest ga je je afvragen hoe het nu kan dat Rusland in hedendaagse media zo wordt weggezet als land van onderdrukking en censuur, terwijl het in Turkije toch niet beter is?
Erdogans regime legt sociale media als Twitter en Facebook lam. Met dit in het achterhoofd is duidelijk waarom de schrijfster stelt dat Westerse media een te eenzijdig beeld over Rusland doen ontstaan. Denk bijvoorbeeld aan een gefilmd gesprek tussen Vladimir Poetin en John Sweeny in 2014, waaruit de NOS opzettelijk een stuk wegliet zodat men kon beweren dat Poetin deze journalist volstrekt negeerde, terwijl hij hem juist uitgebreid te woord had gestaan.
Rusland begrijpen behandelt vooral het associatie-akkoord, de 25-jarige voorgeschiedenis ervan, en het getouwtrek tussen de EU en Rusland om Oekraïne. Maar om dit boek volledig te doorgronden moeten we ook iets meer weten over de Russische ziel. “De ziel van de Rus is een amalgaam van Europese essentie vermengd met Aziatisch sediment.” Dit beweerde de Russische filosoof Vladimir Solovyov (1853 – 1900) in het werk Three Conversations (1900). We moeten beseffen dat het lijfeigenschap in Rusland pas in 1861 werd afgeschaft en grofweg vijftig jaar daarna was er al het communisme: een Aziatische despotie in een jasje van Europese ideologie.
West-Europese volkeren dachten daarentegen al vroeg in termen van de Magna Carta, de Bill of Rights en de Blijde Inkomste – vrijheden die van onderop verworven zijn, terwijl Russen juist macht vanuit een centraal punt willen uitoefenen. Toen de Nederlanders het Plakkaat van Verlatinghe uitbrachten werd Rusland geregeerd door Ivan de Verschrikkelijke. Voor zijn tijd een zeer geleerd man met een verfijnde smaak, die er niettemin van hield anderen te roosteren boven een vuur.
Volgens Solovyov is het beste een eensgezinde samenwerking tussen christenen in Europa – zo niet, dan zullen Aziatische en islamitische krachten de macht gestaag overnemen. Solovyov noemde daarbij al de opkomende islam in Afrika en het Midden Oosten. Toch was de filosoof hier ambivalent over: zolang Europa achter Rusland bleef staan hoefde men geen angst te hebben voor de macht van China, doch tegelijk zouden de Russen nooit Britten en Duitsers als ware broeders zien. Europa is namelijk geschoeid op een Romeinse infrastructuur waarop is doorgebouwd door katholieke kloosterordes en Germaanse volkeren, terwijl Rusland samenhangt met de Grieks-orthodoxe kerk en een Slavische bevolking kent.
Slavische nationalisten verzetten zich tegen de monarchie van Oostenrijk-Hongarije, wat een conflict met Rusland in gang zette en de Eerste Wereldoorlog ontketende. Hoewel de Sovjet-terreur veel goodwill in Oost-Europa vernietigde hebben orthodox-christelijke landen als Griekenland en Cyprus nog steeds sterke banden met Rusland.
Solovyov betoogde dat er geen specifieke Grieks-slavische cultuur bestond, maar wel zou Rusland altijd het machtblok blijven tussen Europa en Azië. Dit is een interessant verschil met de huidige Russische geopolitiek. Vandaag gaat in Rusland veel invloed uit van Aleksandr Dugin, die juist meent dat er wél een Slavische cultuur bestaat. Volgens diens Foundations of Geopolitics (1997) moet Rusland samenwerken met de tweede en derde wereld plus de islam, om zo te voorkomen dat Amerikaans consumentisme de Slavische identiteit uitholt. Nu zien we de volgende signalen: Rusland trekt in het Syrië-dossier op met Iran en in 2014 richtte China samen met de andere BRICS-landen een concurrerende wereldbank op waaraan ook Rusland deelneemt.
De belangrijkste les die ik trok uit Rusland begrijpen is dat een conflict als het Oekraïense alleen beheerst kan worden vanuit geopolitiek denken: “Journalistiek en politiek gedacht, zou je op de vraag kunnen komen, waarom Brussel, Kiev en Moskou niet om tafel zitten om samen te bespreken, hoe voor Oekraïne het beste uit deze situatie gehaald kan worden en daarmee uiteindelijk ook voor zijn westelijke en oostelijke buren.” (p14) Ook maakt het boek duidelijk: Russen hebben ontzag voor macht en kracht. En Europa sloeg wat dat betreft de verkeerde weg in: hier trapt men graag tegen lege bijenkorven om statements te maken over neem nu homorechten, maar toen uit de Russische korf tóch soldatenbijen kwamen brak er paniek uit.
“Nog even over China: wie weet, misschien houdt iemand hier over tien jaar een lezing over de gemiste kansen met een historisch overzicht van hoe het Westen Rusland systematisch in de armen van China heeft gedreven en hoe het oostelijke deel van de wereld de regels voorschrijft aan het westelijke deel.” aldus Krone-Schmalz (p95). Iemand anders suggereerde dat Rusland een “imperiale aantrekkingskracht” gaat uitoefenen op heel Europa. Zoals de Franken naar de Paus kwamen, zoals de Germanen cultuur en gebruiken van de Romeinen overnamen, zo zullen de West-Europese volkeren zich steeds meer aangetrokken voelen tot de Rus. Niet omdat Rusland rijker of hoger ontwikkeld is, maar wel omdat er een robuust besef van trots en eigenwaarde heerst dat ons – nu wij door het multiculturalisme steeds onzekerder zijn over onze identiteit – toch op een magische wijze aanspreekt en lokt.
In een ideale wereldorde zal Europa een sympathieke verhouding moeten hebben met zowel de VS als Rusland, terwijl tegelijk tegendruk nodig is aan het Turkije dat nu vorm krijgt onder de AKP van Erdogan. Zowel het opkomend islamfanatisme als de provocaties van Rusland komen doordat West-Europa een zwakke en decadente indruk maakt. Er is een gemis aan eigenwaarde en een vacuüm aan identiteit. Het ontbreekt aan culturele houvast en geopolitiek realisme. Zoals Derk Jan Eppink al recent beargumenteerde in een geniale column moeten de banden met Centraal- en Oost-Europa daarom worden verinnigd en genormaliseerd.
