Een wijkcafé in Berlijn-Kreuzberg. Billy Six (29, echte naam) komt binnen wandelen met in z’n rugzak een laptop vol met foto’s en video’s die betrekking hebben op de ramp met MH17. Billy – blond, slank, vlasbaardje – is een jonge Duitse onderzoeksjournalist, vooral actief op zijn eigen weblog en op YouTube, waar hij z’n filmpjes post. Six is enigszins raadselachtig. Omdat hij ook publiceert in het rechtse weekblad Junge Freiheit, vinden veel Duitse collega’s hem ‘verdacht’.
Waarom? In Junge Freiheit kun je een analyse aantreffen onder de kop Warum die AfD recht hat (‘Waarom de AfD gelijk heeft’), waarin de Oostenrijks-Pakistaanse islamcritica Sabatina James uitlegt dat in haar ogen de islam ‘inderdaad niet bij Duitsland hoort’, zoals de rechts-populistische partij Alternative für Deutschland beweert. Dit geldt in het politiek-correcte Duitse medialandschap als vloeken in de kerk. Ook Billy’s reportages over de vluchtelingenstroom uit Afrika en het Midden Oosten, die de afgelopen maanden naar Duitsland trok, waren controversieel. In die berichtgeving vraagt hij zich bijvoorbeeld af waarom er zoveel mensen uit veilige regio’s tussen de asielzoekers zitten. ‘Ik had best sympathie voor die mensen, maar ik merkte ook dat zij zich door Merkel voelden uitgenodigd: ze wilden vaak gewoon een huis, een baan, geld.’
Afijn, het is allemaal op YouTube te bekijken.
Maar er is nog iets anders aan de hand met Billy Six. Ook al praat je urenlang met hem, en vaker dan één keer, dan nog blijft rond deze vriendelijke jongeman uit het Oosten van Berlijn een waas van mysterie hangen. Dat komt mede door zijn opmerkelijke levensloop. ‘Billy the Kid’, zoals Six’ bijnaam is gaan luiden, trok als jonge twintiger al de wereld in en belandde in allerlei Kuifje-achtige avonturen, die hem overigens het leven hadden kunnen kosten.
In Congo zocht hij naar goud, in Angola werd hij bestolen en moest hij door te bedelen overleven – wat naar eigen zeggen lukte doordat mensen dachten dat hij ‘Jezus’ was – terug in Duitsland werd hij gemeenteraadslid voor de christen-democatische CDU en hij bracht in die functie een fraudeschandaal aan het licht. Maar critici concentreerden zich meer op Six’ vermeende pogingen om met een extreem-rechtse afgevaardigde een eigen fractie op te richten. In 2011 berichtte Billy voor Junge Freiheit vanuit Libië – waar hij zich onder meer liet fotograferen met een automatisch geweer te midden van een groep rebellen en en later trok hij verder door het Midden-Oosten om te onderzoeken wat er in Syrië aan de hand was. Over zijn ervaringen in het land van Bashar al-Assad zo meteen meer.
Eerst over MH17, want op dit dossier is Billy Six een van de ‘kenners’. Een klein groepje onderzoekers uit verschillende landen houdt zich intensief bezig met de achtergronden rond de ramp met de Boeing 777 van Malaysian Airlines, in juli 2014, waarbij 298 mensen – onder wie 196 Nederlanders – omkwamen en met de problemen rond de opheldering ervan. ‘Burgerjournalisten’ zijn dit vaak, van wie een aantal haast obsessief probeert om de waarheid te achterhalen.
In het Duitstalige gebied is dit dus onder anderen Billy Six. In Nederland heb je mensen als Max van der Werff, Joost Niemöller, die het boek ‘MH17, de doofpot deal’ scheef, Marcel van den Berg en RTL Nieuws-journalist Jeroen Akkermans. Internationaal zijn de Brit Eliot Higgins en diens kompanen van het onderzoeksteam Bellingcat de bekendste. Zij vertegenwoordigen het standpunt dat in het Westen op de meeste bijval kan rekenen: met een Boek-raket van de Russen, in handen van de pro-Russische rebellen, zou MH17 zijn neergehaald. Bellingcat beweert de mobiele lanceerinstallatie, die afkomstig zou zijn van de 53e luchtafweerbrigade uit Koersk, te hebben getraceerd tijdens het konvooi tussen Rusland en Oekraïne. Foto’s en videobeelden van de lanceerinrichting, die op de terugweg één raket miste, zouden dit uitwijzen.
Higgins, een werkloze huisvader uit Leicester die nooit in het oorlogsgebied was, beweert via sociale media bovendien de namen te hebben achterhaald van direct betrokken. Op die ‘verdachten’ zou het strafrechtelijk onderzoek zich dus kunnen richten.
Billy Six bracht, in tegenstelling tot Higgins, enkele maanden door in het rampgebied in Oost-Oekraïne. Hij sprak met zo’n honderd dorpelingen –getuigen uit de regio – hij bezocht de plekken die in de bewijsvoering door andere onderzoekers worden opgevoerd, hij dwaalde tussen de wrakstukken van het passagiersvliegtuig en hij komt tot een andere conclusie.
Volgens Six is MH17 niet door een Boek neergehaald, maar door twee gevechtsvliegtuigen. ‘De ene jet heeft zijn boordkanon gebruikt om de crew in de cockpit uit te schakelen en daarna is de zaak met een lucht-lucht raket door het tweede vliegtuig afgemaakt,’ beweert hij.
Het type inslagen in combinatie met het opmerkelijk geringe aantal teruggevonden Boek-deeltjes, het ontbreken van getuigen die daadwerkelijk een Boek hebben gezien of gehoord, het aantal mensen dat zegt rond die tijd in de lucht gevechtsvliegtuigen te hebben gezien, Six’gesprekken met militaire experts uit de voormalige DDR, bij wie hij zijn bevindingen toetste: volgens Billy heeft hij voldoende argumenten voor zijn opzienbarende conclusie.
Dat Billy Six aan zijn gevolgtrekking vast blijft houden is interessant gezien de enorme druk om mee te gaan in het ‘Boek-scenario’. Het maakt de Duitser voor sommigen tot een complottheoreticus, een ‘gekkie’, die er vooral op uit zou zijn om het Kremlin vrij te pleiten van de misdaad. Door zoveel mogelijk mist op te trekken rond de ware toedracht, zo luidt die redenering, zullen er altijd mensen zijn die gaan twijfelen: ‘Misschien zit er wel iets in dat verhaal over die SU-25’s?’
Billy Six die het bewust opneemt voor de Russen? Dit zou met zijn eerdere ervaringen in Syrië te maken hebben. Billy bracht in Damascus tussen december 2012 en maart 2013 tien weken door in een cel van Assads geheime dienst, zonder te weten of men in Duitsland überhaupt met zijn lot bekend was. ‘Uiteindelijk hebben de Russen mij uit die gevangenschap bevrijd, dankzij de inzet van Lavrov, de minister van Buitenlandse Zaken,’ vertelt Six. ‘En nu gaan mijn critici ervan uit dat ik bij de Russen in het krijt sta en hen van dienst probeer te zijn met mijn berichtgeving rond MH17.’
Wat was er gebeurd? Six was Syrië binnengesmokkeld en bij de stad Hama met een salafistische rebellengroep, onder leiding van een Saoediër, in contact gekomen. De aanvoerder wilde hem aanvankelijk als ‘spion van Assad’ doden (‘Ai wiel kill joe wiz plezjur’), maar Six wist de groep ervan te overtuigen dat hij met hen sympathiseerde en kon na een week vertrekken. Kort daarop ging het alsnog mis. Bij een controlepost werden Six en diens tolk door soldaten van het Syrische regeringsleger ingerekend op beschuldiging van illegale grensoverschrijding en ‘terrorisme’.
Na een aantal dagen in de militaire gevangenis van Hama te hebben doorgebracht kwam Six in het ‘Abu Ghraib van Syrië’ terecht: gevangenis nummer 235 van de militaire geheime dienst in Damascus, met de bijnaam ‘Palestina’.
In een rapport van mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch wordt deze gevangenis als ‘een van de meest gevreesde’ in Syrië omschreven. Billy Six: ‘Ik had er wel een cel voor mezelf, in tegenstelling tot de andere gevangenen. En ik ben maar één keer geslagen, bij aankomst, waarschijnlijk om duidelijk te maken dat het er geen hotel was. Ik sliep op de vloer onder een deken en kon horen hoe andere gevangenen werden geslagen en gemarteld. Als ik naar de wc mocht – twee keer per dag –zag ik ze liggen, vaak onder het bloed.’
Eén nacht bracht Billy niet door in zijn cel van twee en een half bij drie meter. Daar zat toen een jonge vrouw, de destijds 20-jarige Walaka, een studente. Zij zag Billy’s naam en andere gegevens, die hij in het Engels op de wand had gekrast en kraste er onder: ‘Geef niet op, Allah staat je bij.’
De vrouw kwam later vrij, ze ontkwam naar Saoedi-Arabië, herinnerde zich Billy en stelde de Duitse ambassade in Riyad op de hoogte van het verblijf van een Duits onderdaan in de ‘Palestina’-gevangenis.
‘De Duitsers hebben de Russen, bondgenoten van Assad, gevraagd om te bemiddelen,’ vertelt Billy Six. ‘Op een dag werd mij verteld om me aan te kleden, mijn spullen te pakken en mee te komen. Ik had geen idee wat er stond te gebeuren. Ik ben uit de cel gehaald en kreeg mijn geld terug – mijn camera en m’n laptop hielden ze. Toen reden ze mij in een auto naar een gebouw in de stad, waar ik werd verwelkomd door de Russische ambassadeur en de Syrische onderminister van Buitenlandse Zaken.’
Wegens die geslaagde Russische bemiddeling zou Six nu proberen de schuld voor het neerhalen van MH17 in de schoenen van Kiev te schuiven. ‘Maar de Russen deden niet mij een plezier, ze hielpen de Duitse regering. Ik deed er voor hen ook helemaal niet toe. Ik heb sindsdien nul contact gehad met de Russische autoriteiten en ik ben in het openbaar best kritisch op de Russische rol in de oorlog in Oekraïne.’
Terug in Duitsland zou Six optreden in een bekende talkshow, die van Markus Lanz. Maar hij werd afgezegd, volgens Billy omdat hij in een interview had gezegd dat de rebellen scholen en ziekenhuizen als wapenopslagplaatsen gebruiken. ‘Dat is ook een reden dat die plekken worden gebombardeerd. Maar dat wilde men niet horen. Ik weigerde om Assad als wrede dictator weg te zetten en wilde me gewoon houden aan wat ik wist en wat ik had gezien. Maar dat vonden ze niet interessant.’
Six was voor Duitse media, die ineens met zijn lot werden geconfronteerd, moeilijk plaatsbaar. Een journalist die liftend door de wereld trekt en daarover vrolijke, ironisch aandoende vlogs op internet plaatst, als was hij een naïeve backpacker? Die tegelijkertijd kennelijk niet schroomt om contact te zoeken met radicale islamistische rebellengroepen? Die met wapens poseert? Iets leek er aan de Billy de globetrotter niet te kloppen. In de ogen van velen was hij bovendien door zijn werk voor Junge Freiheit – en waarschijnlijk meer nog wegens dat poseren met wapens, ondermeer als ‘bewaker’ van een groepje illegale immigranten in Libië – omstreden. Billy: ‘Ze zagen me als een exoot, die ook nog eens politiek besmet is.’ Alleen de beroemde Duitse buitenlandkenner en auteur Peter Scholl-Latour, die in 2014 overleed, trok zich van die reputatie niets aan. ‘Die was nieuwsgierig naar mij en stond daar boven. Hij wilde me graag ontmoeten en schreef een voorwoord voor mijn boek over mijn belevenissen in Syrië.’
Toen in Kiev eind 2013 tienduizenden de straat op gingen om te protesteren tegen het besluit van de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj om een associatieovereenkomst met de Europese Unie niet te tekenen, besloot Six dat hij in Oekraïne moest zijn. De Maidan, het nu legendarische protestplein in Kiev, werd het epicentrum van een nieuw, groot en internationaal verhaal, waarin later de ramp met de MH17 een belangrijke rol zou spelen.
Maar dat laatste wist Six toen nog niet. Hij concentreerde zich aanvankelijk op de schietpartijen op het plein, waarbij tientallen doden vielen. En hij concludeerde dat er van beide kanten – regeringstroepen en oppositie – moet zijn geschoten: een analyse die indruiste tegen de toen dominante opvatting dat Janoekovitsj’ sluipschutters verantwoordelijk waren voor de doden. Later zouden ook internationale mediaorganisaties als de BBC en de Duitse publieke omroep die these ondersteunen.
‘Ik heb een Oost-Duitse achtergrond,’ vertelt Billy. ‘Oost-Duitsers zijn kritischer op wat hen door politici en de overheid wordt verteld dan West-Duitsers. Dat is makkelijk te verklaren vanuit hun geschiedenis. Oost-Duitsers weten dat als alle media massaal iets beginnen te beweren, bijvoorbeeld dat Assad alleen maar ‘slecht’ is of dat Vladimir Poetin aan de ellende in Oekraïne schuld is, dat daar iets achter zit, dat dat een bewuste poging is om een bepaald frame te creëren. Net als dat nu Iran wordt opgebouwd als nieuwe partner van het Westen ten koste van Saoedi Arabië. Dan wil ik onderzoeken wat er aan de hand is en wat daar van klopt.’
Dus toen de MH17 werd neergehaald en in het Westen de beschuldigende vinger onmiddellijk richting Poetin en het Kremlin wees, besloot Six door te reizen naar Oost-Oekraïne in een poging om daar te achterhalen wat de ware toedracht van de ramp was. ‘Ik wilde achter de waarheid komen. Daarom bleef ik er ook zo lang, vier maanden in totaal, omdat ik steeds niet zeker was van mijn zaak. Ik wilde per se mensen vinden die de Boek hadden gezien. Maar er was niemand.’
Wel was er die beroemd geworden foto van een rookpluim aan de horizon. Dat beeld wordt door velen als bewijs gezien dat vanaf daar een Boek zou zijn gelanceerd. In de dorpen rond die plek sprak Billy met bijna honderd mensen. ‘En niemand had een Boek gezien of gehoord. Terwijl zo’n ding bij de lancering een enorm lawaai maakt. De grond trilt dan, zo moet je je dat voorstellen. En de rookpluim staat lang aan de lucht. Het is daar geen steppegebied, naar Oekraïense verhoudingen is het er best dichtbevolkt. Het kan niet zo zijn dat niemand iets heeft gezien of gemerkt als daadwerkelijk een Boek-raket de MH17 heeft neergehaald. Zeven van hen zeggen wel gevechtsvliegtuigen te hebben gezien, vijf zeggen de straaljagers alleen te hebben gehoord, één beweert te hebben gezien hoe een jet een raket afvuurde.’
Doordat hij zo lang in het gebied was en goede relaties opbouwde met dorpelingen, kreeg Six bijzonder materiaal in handen. Zoals de gruwelijke videobeelden die door omwonenden gefilmd werden bij Grabovo, kort na het neerstorten van de Boeing. Hierop is een dikke zwarte rookwolk te zien en zijn de geschrokken reacties te horen van ooggetuigen, die aanvankelijk niet begrijpen welk tafereel zij gadeslaan, totdat zij een groot aantal lijken ontdekken en zich realiseren dat ze zijn aangekomen bij een rampplek.
Wat Billy Six vooral wilde doen, zegt hij, was de complottheorieën, waarvan er onmiddellijk een groot aantal de ronde deed, deconstrueren. Dus ging hij naar Loegansk, naar de plek waar de video is gemaakt waarop te zien is hoe de mobiele Boek-lanceerinrichting minus één raket komt langsrijden – op de terugweg naar Rusland. Hij toont aan dat de Russische versie – dat de video heel ergens anders, in Krasnoarmejsk, is geschoten – onzin is. Hij weet bovendien de naam en het adres te achterhalen van de vrouw die de opnames zou hebben gemaakt. Wat dan volgt is een vreemde confrontatie: ‘Ik belde aan in dat woonhuis. Ik wilde de chip van die opnames kopen want als de datum en het tijdstip overeenkwamen met het veronderstelde tijdstip, een dag na de ramp, dan zouden we al veel meer weten. Een man, die later bleek de neef van de vrouw te zijn, deed open en werd agressief en begon mij te bedreigen. Ik ben weggegaan en de volgende dag teruggekeerd om het nogmaals te proberen. Maar toen waren de man en zijn tante verdwenen. Ik raakte in gesprek met iemand, die de broer van de bewuste vrouw zei te zijn. Hij vertelde dat de twee weg waren en dat ze niets met mij te maken wilden hebben. Het is een vreemde zaak: de Russen liegen over de plek waar de lanceerinrichting zou zijn gespot en de Oekraïense veiligheidsdienst SBU liegt dat een van hun agenten de video heeft gemaakt. Of die vrouw in Loegansk zou een van hun agenten moeten zijn.’
Billy’s ervaringen passen naadloos in het web van geruchten, verdachtmakingen en speculaties waarin de MH17-onderzoekers terecht blijken te zijn gekomen. Eliot Higgins van Bellingcat vraagt hem naar zijn bevindingen in Loegansk en plaatst het interview op zijn site.
‘Eliot is een aardige vent, en hij doet goed onderzoek,’ zegt Six. ‘Maar je kunt van zijn beweringen net zo goed zeggen dat het een complottheorie is. Neem de video uit Loegansk: ten tijde van de ramp met de MH17 liep het front bijna dwars door de stad. Loegansk was deels in handen van het Oekraïense leger. Waarom zouden de Russen het riskeren om daar met zo’n wapensysteem doorheen te rijden? Ik denk dat die video-opnames vroeger zijn gemaakt, nog voor de ramp met de MH17.’
Billy pakt potlood en papier en tekent de lange weg die de Boek-installatie zou hebben afgelegd, vanaf de vermeende lanceerplek tussen Torez en Snezjnoje tot aan de grens met Rusland. ‘Ze hadden een veel kortere weg kunnen nemen. Waarom zou je ervoor kiezen om dwars door de Donbass te rijden?’
Het grote probleem met de MH17-casus is, ook na publicatie van de bevindingen van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV): primaire radar- en satellietbeelden die duidelijkheid zouden kunnen verschaffen over de juiste toedracht (waren er gevechtsvliegtuigen in de lucht, vloog er een Boek richting MH17?) worden niet vrijgegeven.
De klucht rondom die data is grotesk. Kiev beweert dat ten tijde van de ramp de civiele en militaire radars ofwel in onderhoud waren of uit stonden. Moskou zegt dat de Russische beelden zijn gewist en de Amerikanen willen geen beelden prijsgeven, blijkbaar uit angst dat dan geheime technologie bekend wordt.
Dit is een onverdraaglijke situatie, waar onder anderen het Nederlandse CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt onvermoeibaar over aan de bel trekt. Zonder resultaat: Omtzigt kan Kamervragen stellen zoveel hij wil, volgens de minister en het OM zijn aanvullende beelden niet nodig om een stevige zaak te hebben.
Dat met die weigering alleen maar meer voeding wordt gegeven aan de uitdijende geruchtenstroom deert het OM kennelijk niet. Billy Six: ‘Je zou bijna gaan denken dat alle drie landen iets te verbergen hebben en dat ze met elkaar tot een afspraak zijn gekomen. Ja, dat is pure speculatie, maar daar maken ze het dan ook naar.’
De BBC besloot rond de conspiracy theories een documentaire te maken, waarin ook Billy Six figureert. De makers gaan alle complottheorieën langs, wat vooral een ontluisterend beeld oplevert van de als altijd onbeholpen Russische pogingen om de eigen bevolking en de rest van de wereld voor te liegen. Eerst werd MH17, zoals gezegd, volgens het Kremlin met gevechtsvliegtuigen neergehaald. Later kwamen de Russen aanzetten met een afwijkende versie: nu was er sprake van een Oekraïense Boek-raket. Die theorie werd door Bellingcat weerlegd.
Wat nu? ‘De waarheid dreigt te ontsporen’, concludeert RTL Nieuws-correspondent Jeroen Akkermans in een lange en verhelderende tussenbalans. Ook Akkermans, die de afgelopen periode gewetensvol alle mogelijke scenario’s heeft afgelopen, die ter plekke uitgebreid onderzoek heeft gedaan en onderzoek heeft laten doen naar de raketresten die hij op de rampplek aantrof, klinkt gefrustreerd. Al die ‘verdomde slagen om de arm’, die hij telkens moet maken. Er blijven, ondanks alle bekende details, nog zoveel vragen open. Voor Akkermans staat vast dat een Boek vlucht MH17 heeft neergehaald. Maar waarom? Was het een vergissing? Verschool een Oekraïens gevechtsvliegtuig zich achter de Boeing 777 en was de raket daar voor bedoeld?
Andere vraag: waarom bleef het Oekraïense leger de rampplek bestoken, ook toen zich daar geen rebellen bevonden? Waarom kon iedereen die dit wilde er vrij rondlopen en aan de wrakstukken zitten, die eventueel manipuleren? Billy Six suggereert dat de – opvallend weinige – Boek-deeltjes die werden aangetroffen daar ook kunnen zijn neergelegd Akkermans vond er bij een van zijn bezoeken ineens botresten. Toen hij de lokale autoriteiten daarop wees bleken de botten de volgende dag te zijn verwijderd.
Speelt iemand wellicht een macaber spel met de onderzoekers? Moeten sporen worden gewist, andere sporen worden uitgezet? Alweer een complottheorie.
Billy Six nam resten van het vliegtuigwrak mee uit Oekraïne en liet ze onderzoeken door experts uit het oude DDR militaire- en geheime dienst establishment. Geen twijfel mogelijk, zeggen die: wat we hier zien zijn inslagen van een boordkanon, niet van een Boek-raket. ‘Ik wil niemand beschuldigen,’ zegt Billy Six. ‘Ik ben enkel op zoek naar de waarheid’.
Of die ooit boven water komt? Jeroen Akkermans heeft er een hard hoofd in: ‘Ik vrees dat de roep om de waarheid van MH17 het aflegt tegen het geschreeuw om de penis van Trump,’ schrijft hij, refererend aan de mediagekte rond de Amerikaanse presidentsverkiezingen.
En Billy Six: ‘De Russen hebben dus ongemerkt een reusachtig Boek-lanceersysteem het rebellengebied binnengesmokkeld, daarmee een passagiersvliegtuig neergehaald en het corpus delicti via een omweg weer naar Rusland teruggebracht. Waar, vraag je je dan af, zijn de kroongetuigen van deze operatie? Ik ken er niet één.’
