In mythen van meerdere culturen, verspreid over de gehele wereld, komt een grote ramp voor. Het lijkt alsof in het collectieve geheugen van de mensheid een herinnering is blijven hangen van een gigantische catastrofe uit een heel ver verleden. Een van de bekendste mythen is de Zondvloed. Deze mythe is tevens een bron van wijsheid, die misschien iets kan leren over wat ons nu te wachten staat. Er hangt een ecologische ramp als een zwaard van Damocles boven ons hoofd en de vraag is of we die ramp alsnog kunnen keren of, indien dit niet mogelijk is, hoe we ons het best kunnen aanpassen aan de gevolgen.
In de geest van de moderne tijd, waar de Rede als een God heerst, wordt de oplossing gezocht in de technologie. Windmolens, kernenergie, zonnepanelen, duurzame landbouw, kippen en varkens die een paar vierkante cm meer ruimte krijgen, bossen aanplanten en veel andere initiatieven doen hoop op een schone toekomst herleven. Een wandelaar ziet overal borden die moeten bewijzen hoe ecologisch verantwoord alles tegenwoordig is. Op de weg zoeft de ene na de andere vrachtwagen voorbij met de boodschap dat ecologisch meubilair wordt vervoerd, of bio-aardappelen of duurzame pampers voor incontinente bejaarden. Op werven staan eco-toiletten waar bouwvakkers op een ecologisch verantwoorde wijze hun fecaliën kunnen deponeren. Langs Belgische snelwegen staan hier en daar vrolijke borden met ’Kijk, hier is een ecologische berm’. Ik weet nog steeds niet of dit bedoeld is als een cynische grap. Als per uur een paar duizend auto’s en vrachtwagens voorbij denderen, moeten daar wellicht plantjes staan met een wonderbaarlijk vermogen om koolmonoxide te zuiveren. We leven onder een ecologisch etiket en iedereen is blij, gelukkig en gerustgesteld.
In deze bijdrage wil ik onderzoeken of technologie inderdaad een oplossing biedt of dat er misschien een meer fundamentele verandering moet plaatsvinden. Om het ecologisch probleem op te lossen moeten we eerst de oorzaken kennen. Het is ondoenbaar om hier te verwijzen naar de wijsheid van de bijbel: de oorzaak van de Zondvloed was de seksuele perversiteit van de meeste mensen. Hier hielp in elk geval geen technologie, maar de mensen moesten de morele normen weer in acht nemen. Als de Heilige Vader in een encycliek de wereldbevolking zou oproepen om in plaats van zonnepanelen te plaatsen, liever de huwelijkstrouw in acht te nemen, de seksuele organen te gebruiken voor wat God heeft bedoeld en verder hun handen thuis te laten, dan zal onmiddellijk de wereld op zijn kop staan.
Wat is dan wel de fundamentele oorzaak van de ecologische ramp die ons te wachten staat? Er valt iets voor te zeggen dat de werkelijke oorzaak de democratie is. Dit lijkt vreemd, maar hoe meer mensen gebruik kunnen maken van het comfort dat de wereld te bieden heeft, hoe meer energie wordt verbruikt, hoe meer de natuurlijke bronnen uitgeput raken en hoe meer de natuur vervuilt. Dit democratiseringsproces is al heel lang aan de gang. Tijdens het keizerrijk waren er in de stad Rome 365 badhuizen. Die moesten allemaal verwarmd worden, zodat de stad vrijwel permanent onder de rook bedolven lag. Die badhuizen waren niet alleen bedoeld voor de notabelen, maar alle Romeinse burgers konden er gebruik van maken. De staat was er niet meer alleen voor het welzijn van de keizer en het hof, maar voor iedereen. Dit was een eerste vorm van democratisering, met als gevolg dat de stad onleefbaar werd.
Hetzelfde doet zich voor bij ons vanaf de 19de eeuw en als straks alle Chinezen met een autootje rondtoeren, worden we allemaal door eigen toedoen uitgerookt. Nu denkt iedereen natuurlijk aan elektrische auto’s en aan schone energie, maar dat is een leugen waarmee we onszelf voor de gek houden. Het gaat slechts om een verschuiving van het energieverbruik. Elke technologische oplossing brengt een nieuw probleem teweeg. Een klassiek voorbeeld is de zogenaamde schone kernenergie. Dit is een leugen omdat de omvang van hoogactief kernafval catastrofale afmetingen begint aan te nemen. En wie is ervan op de hoogte dat de productie van één elektrische auto even vervuilend is als zeven jaar rond rijden met een dieselauto?
Is het misschien toch een moreel probleem? Is de wijsheid van de bijbel misschien toch zo gek niet? Ik doe een poging. Het is de drang tot consumeren, in al haar aspecten, die de meer fundamentele oorzaak is van de ecologische ramp. In plaats van seksuele perversiteit als oorzaak te zien, zoals ten tijde van de Zondvloed, is het nu het gebrek aan verantwoordelijkheid. Er is een ethische leegte ontstaan. De filosoof Hans Jonas definieerde verantwoordelijkheid als ’bij elke daad denken aan wat de gevolgen zijn voor de toekomst’. Als dit gebrek aan verantwoordelijkheid dè oorzaak is, dan gaat het dus niet om een mechanistische oorzaak, maar om een spirituele. Vandaar dat technologie hier niet kan helpen. Helaas leven we in een tijdperk waar een mechanistische visie op de wereld alles overheersend is.
Hoe kunnen we die mechanistische visie doorbreken? Hoe de mensen motiveren om zich verantwoordelijker gedragen? Wat niet helpt is allerlei dingen verbieden. Als de ouder een kind iets verbiedt, is het vrijwel zeker dat het kind het zal doen. Dat geldt ook voor volwassenen. Wil je iemand tot iets motiveren, dan moet de relatie met die ander zinvol, inspirerend en gelukkig makend zijn. Met andere woorden, de toekomst van de wereld is afhankelijk van goede relaties met elkaar, van een gevoel van trouw en verbondenheid. Dat begint met trouw in de huwelijksrelatie en onvoorwaardelijke zorg van beide ouders voor het kind, want hier wordt de basis gelegd voor trouw, zorg voor elkaar en verbondenheid op breder maatschappelijk vlak. Uiteindelijk ontspringt een geest van verantwoordelijkheid voor de gehele wereldgemeenschap en voor de toekomstige generaties.
Dit lijkt naïef en utopisch. Maar ligt het niet voor de hand dat we minder moeten consumeren? Komt deze nieuwe levensstijl niet vanzelf tot stand als we het goed hebben met elkaar? Een concreet voorbeeld: zal de drang tot reizen niet verminderen als we in ons gezin, in onze buurt, in onze wijk en in ons land veel voor elkaar hebben te betekenen? Moeten we per se de mensen verlaten bij wie we het samen zo goed hebben en die onze zorg en vriendschap nodig hebben? Ik zit thuis liever te klaverjassen met vrienden, dan met Ryanair te moeten landen met klapvee achter de cockpit.
