De minister van Binnenlandse Zaken Ollongren heeft de Tweede Kamer kort voor het Kerstreces laten weten dat er twee vermoedens van misstanden bij het Huis voor de Klokkenluiders worden onderzocht. Ook deze door de overheid in het leven geroepen organisatie om klokkenluiders een veilig en betrouwbare plaats te bieden voor door hun gemelde misstanden, blijkt te worstelen met integriteit. Een verontrustend maar tegelijkertijd ook wel enigszins lachwekkend nieuwsfeit.
Iedereen kent inmiddels de verhalen wel over slecht functionerende rijksinspecties en misstanden bij ministeries en andere overheidsorganisaties. Nagenoeg geen overheidsdienst blijft buiten het nieuws over dit soort zaken. En dan zwijg ik gemakshalve nog maar over de Eerste en Tweede Kamer waarvan leden die in opspraak zijn gekomen over integriteitskwesties de afgelopen jaren niet meer op een hand te tellen zijn. Hoe valt dit verschijnsel te verklaren in onze democratische rechtsstaat?
De democratische rechtsstaat Nederland is met alle mediaberichten over bij de overheid vastgestelde misstanden, machtsmisbruik en forse schendingen van integriteit onderhevig aan fikse erosie. Volgens sommige zwartkijkers is de erosie zo sterk dat er nog maar weinig verschil is met een bananenrepubliek. Anderen beweren dat het juist een goed teken is dat veel misstanden bekend worden en vervolgens worden onderzocht. Dat toont volgens hen de weerbaarheid van de democratische rechtsstaat aan tegen corruptie, machtsmisbruik en andere verschijnselen die haaks staan op integriteit. Een redenering die wel één belangrijk aspect over het hoofd ziet: het melden van misstanden en deze vervolgens onderzoeken zegt nog niet zoveel. Zeker niet wanneer uit de resultaten van de onderzoeken geen harde conclusies worden getrokken en noodzakelijke verbeteringen worden doorgevoerd, zodat uiteindelijk er niets veranderd. En juist dat aspect speelt burgers die van mening zijn dat we inmiddels niet ver verwijderd zijn van een ordinaire bananenrepubliek behoorlijk in de kaart.
Elke klokkenluider ervaart dat macht en machtsmisbruik het vaak winnen van transparantie en integriteit. In de politiek en bij politici is het hebben van macht immers de allesoverheersende factor. Machtsmisbruik ligt bij de overheid altijd op de loer, en komt helaas te vaak voor bij overheidsdiensten en semi-overheidsinstellingen. Imago- en reputatieverlies van politici wordt belangrijker geacht dan het geven van volledige openheid en transparantie, zoals je mag verwachten in een rechtsstaat.
De wet Huis voor de Klokkenluiders was een politiek zwaar bevochten compromisvoorstel en op de fundamenten van die qua inhoud krachteloze wet is het Huis gebouwd, om goede sier te kunnen maken in Nederland en het buitenland. Een Huis als veilig en betrouwbaar onderkomen voor klokkenluiders waarmee Nederland voorop zou lopen in de bescherming van deze groep. Op papier, niet in werkelijkheid. Daar heeft de wetgever wel voor gezorgd.
Er zijn nauwelijks budgetten beschikbaar voor het Huis om breed en diepgaand onderzoek te doen en om de organisatie grootschalig te kunnen bemensen. Vooral een gebrek aan bevoegdheden en dwangmiddelen om echt door te pakken als dat nodig mocht zijn ontbreekt. Slim geregeld voor misstanden waarbij de overheid zelf, ministers of politici betrokken zijn. En die misstanden zijn er, zo weten we inmiddels, in overvloed.
Individuele klokkenluiders hebben tot nu toe zelf nooit een misstand via de voorgeschreven wettelijke procedures kunnen oplossen. De hamvraag blijft dan ook of klokkenluiders überhaupt wel beschermd kunnen worden. Machtsongelijkheid komt immers overal voor en is van alle tijden. In Nederland is dat niet anders. Eerlijker is het om te stoppen met het langer voor de gek houden van klokkenluiders. Die moet je niet in de waan laten dat zij veilig, ongestraft en beschermd misstanden in Nederland aan de kaak kunnen stellen.
Het zou meer recht doen aan de werkelijkheid en transparanter zijn geweest als minister Ollongren de Kamer had geïnformeerd over een grootschalig te starten publiekscampagne waarin klokkenluiders worden gewaarschuwd voor alle gevaren en risico’s als ze voornemens zijn misstanden te melden. Zo’n campagne zou valse hoop en verwachtingen bij toekomstige klokkenluiders kunnen voorkomen. En tegelijkertijd voldoen aan een belangrijke norm van onze democratische rechtsstaat: Een echt transparante en betrouwbare overheid.
