Ik zal het maar bekennen: de avond van een verkiezingsdag is voor mij ongeveer hetzelfde als de finale van de Champion League, en dan met een Nederlands team erin. Eerst de exitpoll en dan komen de uitslagen binnen per gemeente. En diep in de nacht dan de definitieve uitslag. Maar natuurlijk geniet ik van de reacties bij de politieke partijen: verliezers en winnaars. Waarbij ik bij verliezende partijen nog blijkbaar regelmatig voor het enige lichtpuntje een avond zorg, namelijk dat ze het ‘beter hebben gedaan dan de peilingen’ (Dit keer was dit presentje voor het CDA).
Een aantal keren was ik bij de NOS-uitslagen avond betrokken, omdat wij bij Inter/View de exitpoll uitvoerden en ik had en heb groot respect voor de mensen die zo’n uitslagenavond maken. Het is een behoorlijk ingewikkelde en complexe operatie, waarbij er ook niet een vast draaiboek kan liggen. Wanneer komen er uitslagen binnen? Wanneer gaan lijsttrekkers spreken? Met genoegen denk ik aan de samenwerking destijds met de mensen voor en achter de schermen. Dat betrof zeker ook met de ANP-uitslagendienst, het zenuwcentrum die van alle gemeenten de uitslagen verzamelden en die dan doorgeven aan de media.
Dus met pijn in mijn hart volgde ik de avond van de 20e maart de ontwikkelingen bij de uitslagenavond van de NOS. (Voor zover die ik kon volgen want ik had zelf tot 03:30 uur een eigen uitslagenavond via Salto op tv en internet). Daar voltrok zich een Perfect Storm van een omvang, die ik nog niet eerder bij een NOS-uitslagenavond had gezien. En precies op een avond waar de uitslagen historisch waren. Een nieuwe partij, die direct de grootste werd.
Door die Perfect Storm ging de unieke uitslag voorbij aan de kijkers van de uitzending. Rutte claimde -onterecht- voor de derde keer de grootste te zijn geworden. Toen de NOS om 01:15 uur de uitzending sloot, dachten de kijkers dat de VVD 12 zetels had gewonnen en FVD 10. En dat stond dus ook de volgende dag in de -papieren versie van de- kranten. Maar ruim voor dit sluitingsmoment was van goede lezers van de binnenkomende uitslagen al duidelijk dat FVD en VVD qua uitslag heel dicht bij elkaar lagen.
Nadien heb ik weinig vernomen van de evaluatie over wat er gebeurd is (en hoe dat in de toekomst is te voorkomen). Daarom doe ik het hier, op basis van de informatie, die mij bekend is.
Dat doe ik met name ten behoeve van al degenen die zo een verkiezingsavond uitermate interessant vinden en de volgende keer zelf in staat kunnen zijn om te volgen of datgene wat ze gepresenteerd krijgen als mogelijke uitslag ook echt de uitslag zal worden. Enerzijds zodat er geen overwinning geclaimd wordt, die er niet is. Anderzijds om beter te begrijpen hoe er aangekeken moet worden tegen de binnenkomende uitslagen per gemeente. Hopelijk heeft de NOS er ook iets aan.
Vanuit de elementen van de Perfect Storm van die avond voor de NOS zal ik laten zien wat er mis is gegaan en hoe binnenkomende uitslagen gebruikt kunnen worden om toch al vrij snel te weten wat er echt electoraal die dag is gebeurd.
1. De exitpoll van Ipsos was beter dan men nu denkt, maar met verkeerde accenten
De uitslag van de exitpoll van Ipsos voor de Eerste Kamerzetels om 22 uur, werd alleen bekeken vanuit de zetelverdeling voor de Eerste Kamer, die gepresenteerd werd. VVD zou 12 zetels halen en FVD 10.
Maar als naar de percentages werd gekeken, die ook werden gepresenteerd, scoorde de VVD 14,0% en FVD 13,3%. Een verschil van slechts 0,7%. Eén zetel in de Eerste Kamer is ongeveer 1,3%. Dus het verschil tussen deze twee was in percentages slecht een halve Eerste Kamerzetel. Maar door de wijze waarop de restzetels vielen (de laatste kwam bij de grootste en dat was de VVD) leek het verschil tussen VVD en FVD vanuit de exitpoll duidelijk groter dan het in werkelijkheid was. Daarbij wezen de exitpolls van de drie provincies die daarvoor al waren gepresenteerd op een betere score voor FVD dan die 13,3% van de exitpoll. Mede hierop gebaseerd verspreidde ik om 21:46 uur een exitpoll met een score van 12-12, maar daar is in vrijwel geen enkel medium (behalve via Twitter) aandacht aan geschonken.
Exitpoll in samenwerking met Dennis Brouwer voor #EK2019 – #PS2019
Kijk naar https://t.co/BmGV5ROpFY voor overgangen en achtergronden. En het blijft heel spannend tot het eind wat de finale uitslag gaat worden. pic.twitter.com/cvcjsQPnhB— Maurice de Hond (@mauricedehond) 20 maart 2019
Juist omdat de percentages van VVD en FVD bij de exitpoll van Ipsos zo dicht bij elkaar lagen en de exitpolls van de drie provincies, had ik gedacht dat men bij de NOS-uitslagenavond zelf direct zou melden dat het echt nek-aan-nek was en vervolgens de uitzending daarop baseren.
2. Uitslagen per gemeente zijn bouwstenen voor de einduitslag
Bij uitslagenavonden, behalve die voor de gemeenteraden, zijn uitslagen per gemeente, die binnenkomen, met name interessant in relatie tot de einduitslag.
Voor iedereen die geïnteresseerd is in de uiteindelijke einduitslag is de uitslag van een gemeente, vooral van belang voor de bijdrage die het levert voor de einduitslag. (Alleen voor de inwoners van die gemeente en voor analyses achteraf is de uitslag van een afzonderlijke gemeente wel van belang).
Ik heb al heel lang bepleit bij een uitslagenavond juist te proberen de uitslagen van afzonderlijke gemeenten te relateren aan die mogelijke einduitslag. Dus vooral die uitslagen van een gemeente brengen met daarbij een indicatie wat dit betekent voor de einduitslag.
Juist daarom ben ik vanaf de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 begonnen met een eigen uitslagenavond via een internetkanaal (dankzij Fast Moving Targets en Salto). Met heel eenvoudige middelen worden de uitslagen per gemeente in dat bredere kader geplaatst. In 2017 met behulp van de beste electoraal geograaf die Nederland kent, Josse de Voogd, en sindsdien samen met een jonge electorale data-analist Dennis Brouwer.
Op basis van de peilingen, de historische uitslagen van de gemeenten, de geschatte differentiatie in de opkomst en de verwachte overgangen tussen kiezers van de verschillende partijen, is er een datamodel per gemeente gemaakt.
Op basis van mijn laatste peiling, waarbij ik op de 19e aangaf dat VVD en FVD gelijk stonden (11-11 zoals gepresenteerd bij DWDD), hadden we een berekening gemaakt per gemeente. Als in alle gemeenten exact de uitslag was gekomen die wij dachten dan zouden VVD en FVD gelijk zijn geëindigd. Het handige aan zo een benadering is dat als je de echte uitslagen binnen krijgt bij een gemeente je direct ziet in welke mate deze uitslag ‘gunstiger is’ voor de VVD of FVD t.a.v. de vraag wie de grootste zal worden.
Het is alsof je naar de 10 kilometer schaatsen kijkt en dan weet welke tijd de rijder moet rijden na 4800 meter om op het wereldrecord te kunnen uitkomen. Bij elk rondje zie je dan vervolgens in welke mate dat einddoel dichterbij komt of verderaf raakt.
Toen de avond van de 20e de echte uitslagen binnenkwamen, en dat begon met kleine gemeenten, konden we dit model al direct toepassen. En rond half twaalf, toen pas 3% van de uitslagen binnen was, zagen wij al dat FVD en VVD heel dicht bij elkaar zaten.
Dit was de tweet die ik om 23:24 uur plaatste:
Het wordt heel spannend wie de grootste wordt. WIj hebben per gemeente een model om te zien hoeveel FVD en VVD moeten halen om de grootste te worden. Volg ons op https://t.co/BmGV5S614y #PS2019 #EK2019
— Maurice de Hond (@mauricedehond) 20 maart 2019
Ik vond en vind het heel jammer dat die benadering niet bij de NOS werd gekozen. Gelukkig was Josse de Voogd dit keer wel bij de NOS aanwezig, maar hij kreeg een ondergeschikte rol, en terwijl hij ook besefte dat het heel spannend werd, drong dat blijkbaar slecht door bij de anderen die bij de NOS-uitzending betrokken waren. Zelfs nog niet toen men rond 01:15 uur de uitzending stopte. Het was alsof bij de bekerfinale vlak voordat de beslissende strafschoppen genomen moesten worden, de uitzending werd afgebroken voor de normale programmering.
3. De ontbrekende ANP tussentellingen
Naast ons eigen computermodel is voor ons ook een belangrijke bron, de landelijke optelling van de binnengekomen uitslagen via het ANP.
Via diverse sites op internet is dat real time te volgen. Ik gebruik daarvoor de geweldige site, die het Nederlands Dagblad daarvoor heeft gemaakt: Verkiezingensite.nl.
Maar bij het bekijken van de totalen van de tot dan toe binnengekomen uitslagen moet je wel goed weten wat je ziet: De eerste gemeenten die binnen zijn gekomen zijn namelijk niet representatief voor heel Nederland. Om 23:30 was ruim 3% van de uitslagen binnen en het CDA stond toen op 17%, terwijl de einduitslag 11% werd. Dus zonder een bepaalde correctie zegt die totaaltelling van het ANP weinig.
Maar er is wel een hulpmiddel om ook als er maar 3% van de uitslag binnen is om toch al een aardige indruk te krijgen van de einduitslag. Dat gaat op de volgende manier: In die eerste binnengekomen gemeenten verloor het CDA 4,1%. Als dat percentage afgetrokken werd van de einduitslag van het CDA in 2015 (14,7%) dan kom je op 10,6%. En dat is maar 0,4% lager dan de echte einduitslag van 2019.
Alleen bij een nieuwe partij kan dat niet en omdat FVD direct al zo hoog scoorde, was dat waarschijnlijk de reden dat het ANP ook om 01:15 nog geen landelijke doorberekening had gemaakt. En de NOS-uitslagenavond en de kijkers niet doorhadden hoe spannend het eigenlijk op dat moment was.
Ik heb op die tussentellingen van het ANP wel deze schattingsmethode toegepast en dan is in onderstaande tabel te zien wat de schattingen waren om 23:30, middernacht en 00:30.
Om middernacht stonden VVD en FVD gelijk en om half één stond FVD iets voor. Uit de toepassing van ons eigen datamodel voor de binnenkomende uitslagen zagen we intussen dat in het Westen van het land (en met name boven het Noordzeekanaal en de omgeving van Rotterdam) FVD het duidelijk beter deed dan het model aangaf. Plus dat juist daar de opkomst sterke was gestegen dan in de gemeenten waar FVD het niet zo goed deed. Omdat er nog relatief weinig uitslagen daarvandaan binnen waren dachten wij rond 1 uur al dat FVD de grootste zou gaan worden.
Daarom plaatsten we vlak voor 01:00 uur een tweet waarin we aangaven dat FVD grote zou kunnen worden dan de VVD. Toen was de NOS-uitslagenavond nog aan de gang.
Omdat er toen kort na elkaar uitslagen kwamen uit Noord-Holland en de omgeving van Rotterdam plaatsten we kort voordat de NOS-uitslagenavond stopte, deze tweet.
Op basis van de uitslagen die nu binnenkomen (zoals Zaanstad en rond Rotterdam) verwachten we dat FVD in percentage de grootste partij zal worden. #PS2019 #verkiezingen2019 #EK2019
— Maurice de Hond (@mauricedehond) 21 maart 2019
In de rest van onze eigen uitzending met het thema #wijkijkennog tot 03:30 uur, werd die verwachting bevestigd met 40.000 stemmen meer voor FVD dan voor de VVD.
(Hoewel er nu gesteld wordt dat FVD 13 zetels zal krijgen en de VVD 12 is dat absoluut nog niet zeker. Zowel de VVD als FVD halen op eigen kracht 11 zetels. De toedeling van de 7 restzetels zal afhankelijk zijn van het feitelijk stemgedrag van de Statenleden. Zoals wat gaan de statenleden van Denk stemmen, hoe gaat het precies met de statenleden van een regionale partij, en welke afspraken worden er tussen diverse partijen gemaakt t.a.v. het stemgedrag van de “overtollige” stemmen? Het zal mij niets verbazen als de uitslag toch 12- 12 gaat worden.)
Omdat het ANP niet met een eigen interpretatie kwam van de landelijke uitslagen bleef de landelijke uitslag voor de NOS en haar kijkers, de ongelukkige doorberekening van de zetels van de exitpoll om 22 uur, totdat ze de volgende ochtend wakker werden.
Tenslotte.
Zoals al aangegeven, was er sprake van een soort Perfect Storm waardoor de percentuele uitslag van de exitpoll via restzetels in een wat scheve prognose van de zetels voor de Eerste Kamer terecht kwam. Vervolgens kwamen de echte uitslagen langzaam binnen en werden die uitslagen niet geïnterpreteerd vanuit hun landelijke betekenis. Ten slotte werd er bij de NOS blijkbaar weinig belang gehecht aan de informatie van één van de grootste verkiezingsdeskundige, Josse de Voogd, die in de studio aanwezig was. Plus dat men blijkbaar geen enkele waarde hechtte aan onze exitpoll van 21:46 uur met de uitslag 12-12, laat staan dat iemand onze uitzending volgde.
Hopelijk zorgt deze uitgebreide analyse ervoor dat de volgende keer zowel degenen, die de uitzending maken als degenen, die belang hechten aan de uitslagen die binnenkomen (zoals de politieke partijen) er beter ingespeeld wordt op beschikbare knowhow en de informatie die wel voorhanden is!
