Dierentuinen zijn in Nederland nog steeds populair als daguitje. Je wordt overspoeld met reclames, documentaires en series op televisie, kortingscoupons in bladen en op internet, en het blijft een klassieker als schoolreisje. ‘Dierenliefhebbers’ kunnen zich vergapen aan de stokstaartjes, pinguïns en aapjes – zolang die laatste dieren niet met uitwerpselen naar de bezoekers gooien. Jurist Janneke Vink schrijft dat hedendaagse dierentuinen in Europa en de Verenigde Staten ontstonden in de 18e en 19e eeuw, met als doel om het publiek te vermaken en als imperialistische trots (bijvoorbeeld door het tonen van exotische soorten uit de koloniën).
Schrijver Ewald Vanvugt toont dat grofweg in diezelfde periode ook mensen werden tentoongesteld, in ‘freakshows’ (met bijvoorbeeld vuurspuwers of verafschuwde mensen met een lichamelijke afwijking) en in mensenshows waarin ‘exoten’ werden voorgesteld. Javanen en Surinamers werden getoond om het publiek de ‘eigen beschavingsstandaard’ voor te spiegelen. Ook educatie van het publiek was een vermeend doel bij dergelijke voorstellingen: “Wie zou geloofd hebben dat er negers bestaan, zolang hij zulke mensen niet gezien heeft?”
Dergelijke onethische shows komen in ons land niet meer voor, maar de dierentuin nog wel. Filosoof Dale Jamieson noemde in 1985 vier argumenten voor het bestaan van dierentuinen: amusement, educatie van bezoekers, het mogelijk maken van wetenschappelijk onderzoek en het behoud van bedreigde soorten. Vink wijst er 31 jaar later op dat dierentuinen tegenwoordig hun legitimiteit nog slechts claimen op basis van het behoud van soorten en educatie. In dit artikel zal worden betoogd dat dierentuinen gesloten moeten worden en dat ze – zolang ze nog niet verboden zijn – geboycot moeten worden door het publiek.
De populariteit van de dierentuin blijkt ook uit de nieuwste release-aankondiging van game-ontwikkelaar Frontier Developments (FD): Planet Zoo, waarin de speler een dierentuin moet bouwen en beheersen. FD is ook de ontwikkelaar van de voorloper op dit spel, Zoo Tycoon uit 2001, dat u wellicht nog hebt gespeeld als u van mijn generatie bent. Hoewel spellen en de spelers ervan aan minder ethische normen hoeven te voldoen dan de mensen in de niet-digitale wereld, is het interessant om even bij Planet Zoo stil te staan omdat het een simulatie-game is: een spel dat tracht om de werkelijkheid zo correct mogelijk na te bootsen.
FD schrijft op haar website: “Bouw in Planet Zoo een wereld voor wilde dieren.” Dat doet vermoeden dat de speler vrije dieren gevangen kan nemen. Maar de game-ontwikkelaar erkent, conform de huidige tijdsgeest, wel dat niet-menselijke dieren in de dierentuin personen zijn: “Van speelse leeuwenwelpjes tot machtige olifanten, elk dier in Planet Zoo is een denkend en voelend individu met een karakteristiek uiterlijk en een eigen persoonlijkheid.” FD is zich bewust van de uniciteit van elk individu, maar, belangrijker nog, dat deze soorten voelend – of sentiënt – zijn. Dat laatste betekent dat deze dieren kunnen lijden en geluk kunnen ervaren.
Sentiëntisme is het gevolg van wellicht de belangrijkste drie woorden uit de geschiedenis van de filosofie. Met betrekking tot de vraag wie in onze morele cirkel thuis horen – wiens belangen we niet mogen schaden – gaat het er niet om of diegene kan redeneren of praten; verstandelijk beperkte mensen, baby’s of mensen met een fysiek trauma kunnen dat immers wellicht niet. In 1789 legde Jeremy Bentham uit dat het antwoord ligt in de vraag “Can they suffer?”. We moeten rekening houden met de belangen van wie kunnen lijden. We moeten deze personen laten ‘zijn’. Daarom moest de morele cirkel destijds worden uitgebreid met niet-witte mensen en met vrouwen. Wie dit criterium doortrekt ziet dat ook homoseksuelen, transseksuelen, atheïsten, theïsten, genderneutralen, en voelende niet-menselijke dieren moeten worden geïncludeerd. Die laatste categorie bevat meestal alle dieren in de dierentuin en daar is FD zich van bewust. Daardoor wordt het amusementsargument verpulverd.
Utopisch schetst Frontier Developments: “Verras bezoekers met iconische exposities, ontwikkel je dierentuin met nieuw onderzoek en laat nieuwe generaties van je dieren los in het wild. Jouw keuzes komen tot leven in een wereld waar dierenwelzijn en behoud voorop staan. Elke creatieve beslissing van je beïnvloedt de levens van je dieren en de ervaring van je bezoekers.” De speler kan een gevangen dier zelfs weer vrij laten. Prachtig. Ik vraag me af hoe vaak de directeur van een dierentuin besluit om een gevangen dier vrij te laten. Dat gebeurt niet frequent, omdat het dier dan niet kan overleven. Het heeft immers geleerd dat het wordt gevoerd. En – en dat is wellicht de belangrijkste reden – omdat dieren geld opleveren. Daarnaast pretendeert FD dat het dierentuinen gaat om dierenwelzijn en het behoud van soorten. Dieren gevangen houden voor het behoud van hun soorten lijkt wellicht nobel, maar is dat niet.
Zoals Vink daarover schrijft:
“What’s in it for the animals themselves? The animals have no interest in the anthropocentric occupation of preserving species, but nonetheless they are the ones who pay the ultimate price for it: lifetime imprisonment or death.”
En daarnaast zijn veel dieren in de dierentuin geen bedreigde soorten. Wat rechtvaardigt het houden van die dieren dan? In de virtuele wereld van Planet Zoo speelt ook educatie van de bezoekers een belangrijke rol. Over dit tweede bestaansrecht van dierentuinen heeft Vink twee terechte bezwaren:
“First: is encountering real, but often highly stressed and neurotic animals in cages more educational than learning about these animals and their natural conditions in books, documentaries and – if possible – observation in the wild? The second, and most important question is: is sacrificing the freedom of these animals worth the small amount of education it may offer over education through books, documentaries etc.?”
Jamieson wijst er op dat dierentuinbezoekers veel minder kennis over dieren hebben dan:
“Backpackers, hunters, fishermen and others who claim an interest in animals, and only slightly more than those who claim no interest in animals at all.”
Waarschijnlijk zal Planet Zoo een beter educatiemiddel zijn dan de real life dierentuinen. Jamieson is ook kritisch op de mogelijkheid tot wetenschappelijk onderzoek die soms geboden wordt door dierentuinen. Hoe kun je immers het gedrag van een dier in gevangenschap vergelijken met dat van een vrij dier? En, zelfs als dat soms zou kunnen:
“There are other channels for our intellectual curiosity, ones that do not exact such a high moral price. Although our quest for knowledge for its own sake is important, it is not important enough to overcome the moral presumption against keeping animals in captivity.”
Game director van FD, Piers Jackson, probeert de boodschap positief te brengen:
“We’ve spoken to zoo keepers as part of our research on this project, and they are there for the animals. They’re trying to repopulate the wild wherever they can. That’s something we very much wanted to reflect in Planet Zoo.”
Dierentuinen zijn er volgens hem om het welzijn van dieren te garanderen, maar over het veelvoorkomende stereotypegedrag onder de gevangenen wordt niet gerept. Dieren in gevangenschap vertonen namelijk vaak ernstige stressreacties, zoals het voortdurend rondlopen in de cel. Interessant is dat op het forum van Steam, dat de distributie van Planet Zoo mogelijk maakt, 70 topics over het spel zijn gestart. Slechts één daarvan is gesloten door de moderators. Dit topic startte met het bericht:
“In zoological facilities, animals are imprisoned for life, as in a prison. Zoos pretend that this drastic measure is necessary for species protection and knowledge about the animals. In truth, zoos, however, pursue whole other goals. The internationally renowned primatologist prof. dr. Volker Sommer said in an interview for the science magazine GEO: “Let’s face it: Zoological gardens are there because we want to delight in captive creatures. Zoos are show events at the expense of the forced actors.””
Nadat de topicstarter in 24 reacties werd aangevallen schreef de moderator “It’s just a game, maybe take the political argument on real world zoos somewhere more appropriate.” En daarmee sloot hij het topic, kennelijk om verdere discussie te voorkomen. De moraliteit van het spel mag niet in twijfel getrokken worden omdat het verkocht dient te worden. De reactie van de moderator toont het onderscheid tussen echte en digitale dierentuinen. Kennelijk is het dierenwelzijn in echte dierentuinen toch niet zo rooskleurig als Jackson deed voorkomen. Maar ja, Jackson probeert ‘slechts’ zijn spel te verkopen.
“Maar zelfs als er morele bezwaren zijn tegen het bestaan van dierentuinen, waarom zo’n ophef over een spel erover? Het is immers een spel”, zo hoor ik u – net als de moderator – opmerken. “In oorlogsspellen schieten we immers ook de Russen overhoop en in GTA worden liquidaties uitgevoerd en is het mogelijk om oude omaatjes neer te knuppelen”. Planet Zoo toont een fundamenteel probleem in onze samenleving, maar verhult dat. Iedere speler van GTA weet dat het mishandelen of doden van mensen immoreel en strafbaar is. Het verschil met Planet Zoo is dat het bestaan van dierentuinen niet verboden is, sterker nog, door de overheid en belastingbetaler in stand wordt gehouden. Het probleem is dat de game kinderen indoctrineert met een positief beeld over dierentuin: dieren zijn er blij omdat mensen ze voeren, verzorgen en naar ze komen kijken en omdat mensen van en over ze kunnen leren. Antropocentrische indoctrinatie voorkomt dat kinderen zich gaan afvragen of dieren wel in gevangenschap willen leven.
Het woord ‘dierentuin’ is effectief gekozen. Het indoctrineert de mens met twee onware ideeën. Ten eerste dat de mens geen dier is, want een dierentuin houdt immers geen mensen. Ten tweede dat de dieren vrijelijk leven in een tuin en niet zijn opgesloten in kooien of hokken. De meeste dieren in de dierentuin zijn sentiënte wezens. Ze kunnen blij zijn en leed ervaren. Het ligt voor de hand dat zo’n dier niet in gevangenschap wil leven. Het wil een leven leiden dat bij de eigen soort past. Gevangenschap creëert leed. Omdat we dergelijk onnodig leed als immoreel kunnen classificeren ontstaat er een moreel probleem rondom het bestaan van dierentuinen. Argumenten als amusement of educatie van menselijke bezoekers, wetenschappelijk onderzoek en het behoud van soorten wegen niet op tegen het primaire belang van de individuele dieren zelf: om zich in vrijheid te ontplooien tot een individu van de eigen soort, met zo weinig mogelijk leed.
Dierentuinen zijn moderne gevangenissen waarin gevangenen zonder eerlijk proces gehouden worden. Daarnaast ontnemen dierentuinen hun gedetineerden alle privacy door ze tentoon te stellen. En het publiek is zeer welwillend om te betalen om deze gevangenen te bekijken. Het is letterlijk leedvermaak. Net zo min als we in 2019 nog zwarte mensen of mensen met een lichamelijke beperking opsluiten en tentoonstellen kunnen we dat doen met andere voelende dieren. Dierentuinen hebben geen bestaansrecht en moeten gesloten worden. En zo lang dat nog niet het geval is zou u ze moeten boycotten. Dat betekent: geen kaartjes kopen en ook geen Planet Zoo.
