Onze grootouders maakten zich geen zorgen bij een langdurige droogte. Zij hadden een probaat middel om het te doen regenen. Het was voldoende eieren te schenken aan de heilige Clara die het dan bij God wel even zou regelen. Soms duurde het erg lang eer de regenwolken aan de horizon opdaagden, maar dat eieroffer heeft uiteindelijk altijd gewerkt. In het andere geval zou het mensenras allang uitgestorven zijn. De regen die letterlijk en misschien wel ook figuurlijk uit de hemel valt, is de bron van alle leven.
Ik vrees dat de regering het onlangs met veel vertoon voorgestelde klimaatakkoord niet zal opheffen om het advies te volgen eieren naar een van de kloosters van de zusters Clarissen te brengen. Er zitten te veel goddelozen in de politiek en de Christenunie huilt makkelijk met die wolven mee. Niettemin wil ik een poging wagen om het klimaatbeleid niet te beperken tot een eenzijdig rationele, technische of wetenschappelijke benadering.
Hieronder volgt een kort overzicht van de manieren waarop de mensheid in de loop van de geschiedenis is omgegaan met klimaatperikelen. Daarna wordt onderzocht of hier enige wijsheid uit te halen valt om de gevolgen van de opwarming van de aarde ofwel bij te sturen, ofwel draaglijk te maken. De wijsheid wordt slechts zichtbaar als we bereid zijn in volle openheid en vrijheid te denken.
Er zijn drie manieren om met het klimaat om te gaan: de eerste is die van het heidendom, de tweede van de wetenschap en de derde van het monotheïsme. In de heidense opvatting is er een mythologische relatie van de mens met de wisselvalligheden van het klimaat. De mens is er afhankelijk van en is onmachtig tegenover de krachten van de natuur. Wil de mens ontsnappen aan de gevaren die de natuur teweegbrengt dan kan hij ofwel die krachten proberen gunstig te stemmen door offers te brengen, ofwel doet hij een beroep op magie om die krachten te bezweren.
Volgens de wetenschappelijke benadering wordt de natuur niet meer bezield door vreeswekkende krachten, maar de natuurlijke verschijnselen zijn onderworpen aan mathematische wetmatigheden. De natuur kan met behulp van mechanische wetten bestudeerd worden. De mens kan dank zij inzicht in die wetten, proberen invloed op de natuur uit te oefenen. De wetenschap maakt de mythische verklaring volkomen belachelijk en de mythen zijn definitief uit het menselijk bewustzijn verwijderd.
Er is echter een probleem met deze wetenschappelijke benadering. De natuur, in het bijzonder het klimaat, lijkt niet precies gedetermineerd te worden door vaststaande wetmatigheden. Om die reden werd de chaostheorie hierop toegepast. Dit laatste wil zeggen dat bij het klimaat er een zeker determinisme is, maar het wisselvallige is dominant. Hoe het klimaat en bijvoorbeeld het weer zich ontwikkelen, is een kwestie van waarschijnlijkheid. Weersvoorspellingen illustreren dit perfect. Er spelen hierbij zoveel factoren een rol, die bovendien erg wisselvallig zijn, dat een exacte voorspelling onhaalbaar is. Het verhaal van de vleugelslag van een vlinder in Brazilië die uiteindelijk een tornado in Texas veroorzaakt, is er een bekend voorbeeld van. Die vlinder is niet de enige oorzaak, maar hij heeft wel een oncontroleerbaar proces op gang gebracht. Dit zou kunnen betekenen dat er niet veel moet gebeuren om een klimaatramp te veroorzaken. Dit kan volkomen onverwachts en in een razend tempo plaatsvinden.
Het monotheïsme biedt een totaal andere verklaring. Het klimaat wordt hier gezien als een zaak tussen het lagere en het hogere. God heeft de sleutel van de natuur en de mens heeft er geen meesterschap over. In elk geval is duidelijk dat de mens de regen en het klimaat niet in handen heeft. Deze afhankelijkheid en het passief moeten ondergaan, probeert de heiden te doorbreken via het brengen van offers of via magische middelen. De wetenschapper probeert het met de techniek. Sommigen leven met het fantasme dat met de technologie ooit volledig meesterschap over de natuur zal worden verkregen. Vanuit het monotheïsme kan de bovengenoemde afhankelijkheid en passiviteit overwonnen worden, als we ons houden aan wat God met de natuur heeft bedoeld. De idee van het Goede biedt de sleutel tot de oplossing.
Dit laatste vinden we terug in het verhaal van de Zondvloed. God strafte de mensheid omdat er geen rechtvaardigheid meer was. Er werd te veel gestolen. Alleen Noach mocht blijven leven, want hij was een rechtvaardig man èn hij had een gezin. Het stichten van een gezin is namelijk een opdracht die God aan de mens heeft gegeven om Zijn Schepping in stand te houden.
Rationele mensen zullen deze verklaring vanuit het monotheïsme absolute onzin vinden. Hierin zijn ze even fundamentalistisch als de Amazone-indiaan die vasthoudt aan zijn magisch wereldbeeld. We hoeven echter helemaal niet in God te geloven om de waarde van de bijbelse wijsheid te erkennen. We kunnen God simpelweg vervangen door het Goede. Welke atheïst zal het Goede verwerpen omdat hij er niet in kan geloven? Het Goede is niet zichtbaar en er kan geen bewijs geleverd worden voor een gebod om het Goede te doen.
Het monotheïsme kan gezien worden als de wijsheid van het Goede. Dat is het Hogere dat de sleutel tot de natuur in handen heeft. Toegepast op de klimaatverandering gaat het hier om een metafysisch probleem: zijn we bereid gehoor te geven aan het gebod dat van Hoger komt om het Goede te doen? Is wat er in de natuur gebeurt niet afhankelijk, net zoals ten tijde van de Zondvloed, van het gedrag van de mensen? Wie dit aanvaardt zal gemotiveerd zijn om zijn gedrag aan te passen, in het belang van de natuur. De klimaatverandering is dan niet meer een kwestie van klimaatverdragen en ook geen probleem dat de politici voor ons moeten oplossen. De opwarming is, vanuit de wijsheid van het monotheïsme gezien, een persoonlijke gewetenskwestie.
Die persoonlijke gewetenskwestie is niet zo simpel als het lijkt. Het is beslist niet iets vrijblijvend. Het gaat erom dat miljarden mensen zich uit goedheid voor de naasten en voor de toekomstige generaties, verantwoordelijk gedragen. We kunnen ons geweten niet meer sussen met eieren voor Sint Clara. Bij elke handeling moeten we ons de vraag stellen of het verantwoord is, in het licht van het behoud van een leefbaar klimaat. Maar hoe in een goddeloze wereld de mensen motiveren om hun geweten te volgen?
