Het is 28 juni 1914. In Sarajevo komt de auto met daarin Frans Ferdinand, de troonopvolger van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie, en zijn vrouw Sophie tot stilstand op de plek waar de teleurgestelde Servische nationalist Gavrilo Princip staat. Het meermaals overhalen van de trekker door Princip volstaat: de troonopvolger en zijn vrouw sterven, met alle gevolgen van dien. Evenzo gaat er eind 2019 iets goed mis op een markt in het Chinese Wuhan, naar verluidt met vleermuizen. Met het coronavirus tot gevolg, hetgeen bij mensen voor ernstige longaandoeningen kan zorgen, soms met de dood tot gevolg. Twee plaatselijke gebeurtenissen met wereldwijde gevolgen.
Zes weken na de moord op de Habsburgse troonopvolger en zijn vrouw breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Er is veel gewezen op de aanwezige onschuld in die tussenliggende weken. Ministers die rustig op vakantie gaan, de Duitse Keizer die naar de Noorse fjorden trekt, en de kranten die zich opmaken voor een slome, lommerrijke, zomer. Anno 2020 bezweert Bruno Bruins dat alles onder controle is en het virus hier niet zal toeslaan – enkele weken later zit Nederland ‘op slot’ en telt het land al coronadoden. Ook reist het Nederlandse koningshuis nog naar Indonesië en Lech, speelt voetbalclub Atalanta Bergamo in Valencia voor lege tribunes terwijl in Bergamo de ambulances af en aan rijden, en moedigen supporters van Atletico Madrid midweeks hun club in Liverpool aan, maar mogen zij het weekend erop in Madrid hun huis niet meer uit.
Kortom, in beide situaties valt het aanvankelijke optimisme op. Uitzonderingen daargelaten, bijvoorbeeld de Britse minister Edward Gray die in augustus 1914 verklaart dat “de lichten in Europa doven en zijn generatie ze nooit meer aan ziet gaan”. De Duitsers hopen daarentegen “voor de bladeren vallen” in Parijs te zijn. Daarna willen zij de Russen nog verslaan. Naast de misrekening van Bruno Bruins zijn de voorbeelden legio. Vindicat gaat vrolijk skiën in Noord-Italië terwijl het virus daar al welig tiert, de Italianen maken alweer plannen voor een Ronde van Italië eind mei, en carnaval vieren was volgens het RIVM geen probleem – dat gebeurt in de ogen van het RIVM altijd in “klein gezelschap”. Geen idee waar de medewerkers van het RIVM meestal carnaval vieren, vermoedelijk niet in Noord-Brabant.
Christopher Clark noemt de beleidsbepalers in de zomer van 1914 treffend ‘slaapwandelaars’, op weg naar wat de ‘oercatastrofe’ van de twintigste eeuw is gaan heten. Steeds worden de politici geconfronteerd met nieuwe ontwikkelingen – een Oostenrijks ultimatum aan Servië, de Russische mobilisatie – zonder krachtig op te treden en het doemscenario van een grote Europese oorlog te vermijden. Evenzo kijkt de wereld in de winter van 2020 toe hoe Wuhan en de rest van China grotendeels op slot gaan, zonder drastische maatregelen te treffen om het virus daar te houden. Geen vliegverbod, geen inreisverbod, in de meeste landen geen langdurige quarantaine – het toerisme en de mondiale handelsstromen moeten blijven draaien. Terwijl een crisis lokaal houden van essentieel belang is: niemand had gekraaid naar een derde Balkanoorlog of een gezondheidscrisis in een Chinese provincie in respectievelijk 1914 en 2020.
Ook ontbreekt in beide gevallen een duidelijke tijdslijn: het is niet duidelijk wanneer de gebeurtenissen ten einde komen en er weer licht aan de horizon is. Als in september 1914 het Duitse offensief bij de Marne vastloopt graven beide partijen aan het westelijke front zich in, zonder dat de beleidsbepalers een antwoord hebben op de vraag wanneer en hoe de oorlog ten einde kan komen. Het gebrek aan perspectief vandaag de dag is vergelijkbaar. Niemand weet hoe lang de sociale onthouding gaat duren, of de scholen dicht blijven, wanneer de zogeheten “groepsimmuniteit” bereikt is, en wanneer er een vaccin beschikbaar is. Of, om het cru te zeggen, hoeveel doden er nog moeten vallen voordat iedereen weer naar het café kan.
Waar destijds de opkomende macht, het Duitse Keizerrijk, een cruciale rol speelde in de crisis, daar is dat nu met China eveneens het geval. Het Duitse Keizerrijk streefde een “plaats onder de zon” na: koloniën waren het doel, net als een sterke vloot. Evenzo tart China vandaag de dag de Amerikaanse dominantie op technologisch, diplomatiek en financieel-economisch gebied. Destijds kregen de Duitsers bij de vredesbesprekingen van Versailles de schuld van het uitbreken van de oorlog. Ook nu spreekt Trump, niet geheel ten onrechte gezien de oorsprong, van de Chinese griep. Maar de crisis van 1914 en de daarop volgende oorlog versterkte in Duitsland op de lange termijn ook de nationalistische en autoritaire tendensen, met de machtsovername van de nazi’s als culminatie van die ontwikkelingen. Het laat zich raden welke kant China na de coronacrisis opgaat – nu al worden de mogelijkheden om de bevolking in naam van virusbestrijding te monitoren gretig gebruikt.
Sowieso is de nationale reflex krachtig in tijden van crisis. De Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie, in wezen een veelvolkerenstaat, overleefde de aanslag van Princip en de daarop volgende oorlog niet. Al in 1916 was het leger feitelijk verslagen en moesten de Duitse bondgenoten de kastanjes uit het vuur halen. De Polen, Tsjechen, Slovenen, Kroaten, en Oekraïners roken hun kans om afscheid te nemen van de Oostenrijks-Hongaarse dominantie, hetgeen ook gebeurde. Evenzo springt bij de coronacrisis de zwakke, of zelfs afwezige, Europese Unie in het oog. Coördinatie ontbreekt, elk land voert zijn eigen beleid, en veel grenzen sluiten. Geruzie om medische middelen is tekenend voor de huidige Europese situatie.
Zorgelijk voor de Europese Unie, want de crisis van 1914 en de daarop volgende Eerste Wereldoorlog betekende het einde van vier grote Europese machten: het Duitse Keizerrijk, Oostenrijk-Hongarije, Tsaristische Rusland en de Ottomanen. Bovenal betekende de oorlog het begin van het einde van het Britse wereldrijk. Het rijk waarin de zon nooit onder ging kampte door toenemende schulden – aangegaan om de oorlog te financieren – met imperial overstretch: het bestuurde allerlei gebieden maar het ontbeerde steeds meer de mogelijkheden om die te onderhouden en te beschermen. De Eerste Wereldoorlog markeert zo het einde van de Britse eeuw (de 19e), en het begin van de Amerikaanse dominantie. Anno 2020 zijn het niet zozeer nationale staten die een grondgebied besturen “waarin de zon nooit onder gaat”, commentatoren hebben al veelvuldig gewezen op het ontstaan van een multipolaire wereld.
Het is nu het bedrijfsleven dat aan imperial overstretch leidt. Om de loonkosten zo laag mogelijk te houden zijn productieketens verspreid over de hele wereld. Gunstig voor de winst, lastig in tijden van crisis. Ook profileren ondernemingen zich overal. Neem KLM, een bedrijf dat te lijden heeft onder de coronacrisis en waar de Nederlandse regering alles aan wil doen om het te redden. Normaal gesproken vliegt KLM op meerdere bestemmingen in China, terwijl het daarnaast Schiphol met de Verenigde Staten verbindt. Het is een legitiem bedrijfsmodel, maar enigszins bevreemdend in het licht van pakweg de treinverbinding tussen Amsterdam en Berlijn. Waarom wel meerdere vluchten naar China en de VS financieren, maar een veredelt boemeltje er meer dan zes uur over laten doen om in de Duitse hoofdstad aan te komen. Natuurlijk is het belangrijk om de economie te laten draaien, alleen moet niemand vreemd opkijken als na de coronacrisis de verhoudingen fundamenteel veranderen. Daar helpt geen stimuleringspakket tegen, vraag maar aan de Britse regeringen die hun wereldrijk bij elkaar probeerden te houden.
Het allerbelangrijkste blijft uiteraard om het aantal doden zo beperkt mogelijk te houden. De Eerste Wereldoorlog kostte miljoenen soldaten en burgers het leven. In een land als Frankrijk tekende het een hele generatie. Het is zeer te hopen dat het coronavirus minder hard toeslaat. Laat de marktkoopman in Wuhan geen tweede Gavrilo Princip worden.
