Zal de coronapandemie leiden tot grote maatschappelijke veranderingen, tot een mentaliteitswijziging of tot politieke aardverschuivingen? Is de kans ‘nul’ dat we ons oude leven weer zullen oppakken, zoals de minister-president beweert? De geschiedenis leert dat zelfs de meest dramatische gebeurtenissen niet hebben geleid tot maatschappelijke veranderingen. Enkele jaren na de holocaust werden honderduizenden joden verdreven uit Marokko, Egypte en andere islamitische landen en in de huidige tijd zijn de joden in Europa hun leven niet meer zeker. Twintig jaar na de Eerste Wereldoorlog brak de Tweede Wereldoorlog uit. Kort na 1945 was er de Koude Oorlog die de mensheid tot op de rand bracht van een alles vernietigende nucleaire oorlog. Het zijn niet gebeurtenissen die de mensen tot bedaren brengen, maar geestesstromingen. In deze bijdrage wil ik op dit laatste ingaan.
In een belangwekkend interview in de The Times of Israel, beweert de joodse filosoof Moshe Halbertal en kenner van de ook door mij geliefde Maimonides (een joodse filosoof die leefde in Spanje en daarna in Marokko tussen 1138 en 1204), dat de coronapandemie bewijst dat hoge morele waarden voorrang krijgen op politieke en economische belangen. Onafhankelijk van de cultuur, de religie of de etniciteit zien we in nagenoeg alle landen welke inspanningen worden gedaan om kwetsbare mensen te redden. Hier krijgt het darwinisme geen gelijk. Volgens deze leer is een pandemie aan middel van de natuur om de zwakkeren en de nuttelozen uit te roeien. Bij de Spaanse griep klopte dit in elk geval niet, want die trof juist vooral jonge mensen in de bloei van hun leven. De mens staat als geestelijk wezen boven de natuur en doet er alles aan om de medemensen te beschermen tegen calamiteiten, zelfs de zwaksten en meest ‘nuttelozen’ onder ons. Leven krijgt in deze tijden voorrang op de economie.
Uiteraard zijn er lieden die uit deze crisis voordeel proberen te halen. Bejaarde machthebbers hebben er zelf belang bij dat ouderen de beste zorgen krijgen. Er zijn oppositiepartijen die van elke gelegenheid gebruik maken om de regering aan te vallen. Binnen de EU zijn er landen die de kans zien hun schulden op anderen af te wentelen. Regeringsleiders die nu het hoofd koel weten te houden en een standvastig beleid voeren in het belang van de gewone man zullen een fenomenale verkiezingsoverwinning boeken, ook als we het economisch heel moeilijk zullen krijgen. Het volk heeft diep respect voor wie opkomt voor de anderen en het eigenbelang of het belang van lobbygroepen opzij kan zetten.
Wat volgens Halbertal deze pandemie wel leert is hoe kwetsbaar we zijn, ondanks de fantastische wetenschappelijke en technologische vooruitgang. De coronapandemie kwam als een volkomen verrassing. In een mum van tijd bracht dit virus de gehele wereld in zijn ban. Een tweede les die we hieruit kunnen trekken is dat we die pandemie voor een groot gedeelte aan onszelf te wijten hebben. Zonder globalisering, zonder een uit de hand gelopen toerisme en zonder een continue immigratiestroom zou er geen wereldwijde pandemie hebben plaatsgevonden. We werden erdoor overrompeld. De medische sector kan het nauwelijks aan en in veel landen helemaal niet. Het is dwaas om te denken dat de coronapandemie een incident is, een gevolg van een samenloop van ongelukkige omstandigheden. We moeten accepteren dat menselijk handelen er een belangrijke rol in heeft gespeeld.
Moet er eigenlijk iets veranderen in de maatschappij? Moeten we de wereld ‘verbeteren’?
Hierboven gaf ik aan hoe hogere morele waarden zichtbaar worden in deze crisisperiode. In de medische sector riskeren over de gehele wereld honderdduizenden dag in dag uit hun leven. De solidariteit onder de bevolking is enorm. Bijna iedereen volgt stipt de richtlijnen om anderen te beschermen. We hebben het nu zelfs over de 1,5 meter-maatschappij, maar dat is tijdelijk. Over negen maanden zal de geboortegolf bewijzen dat er een ondergrondse 0 mm-maatschappij bleef bestaan. Er worden enorme bedragen gereserveerd voor werklozen en voor bedrijven die het moeilijk hebben. Tegen alle economische wetmatigheden in of tegen de logica van het marktdenken, worden miljarden bestemd voor het bestrijden van armoede en werkloosheid. De gehele mensheid toont tot wat de mens in staat is. Dat is uitermate bemoedigend.
Wat wel zou moeten veranderen heeft te maken met wat ik eerder noemde als oorzaak van de pandemie. Ons handelen is er mede oorzaak van. Het is bijvoorbeeld nu al duidelijk dat we minder afhankelijk moeten zijn van de productie in andere landen. We moeten er zorg voor dragen dat de medische sector niet opnieuw overrompeld zal worden bij volgende catastrofes. Het kan niet zo zijn dat we aan de ene kant zo welvarend en technologisch ontwikkeld zijn en dat aan de andere kant er ouderen en zieken zijn die niet de nodige zorg krijgen. In Europa valt dit laatste trouwens nog best mee. De belangrijkste veranderingen die noodzakelijk zijn betreffen de globalisering, het toerisme en de immigratiestromen. Gedragsverandering is echter afhankelijk van hoe we denken over de zin en het doel van ons leven. Een nieuwe geestesstroming is noodzakelijk.
In deze nieuwe geest moeten we eerst en vooral onze kwetsbaarheid erkennen. Het zou erg dwaas zijn om daarom te vervallen in apathie, fatalisme of nihilisme. We moeten bewust worden van onze rol in wat ons overkomt. De coronapandemie leert hoe belangrijk het is een veilige omgeving te creëren voor onze onmiddellijke naasten. Als elk land in de mate van het mogelijke zelfvoorzienend is, als we trots zijn op ons eigen land zodat we daar onze vrije tijd in doorbrengen en ons geld daar besteden, als elk volk of etnische groep de eigen cultuur zo goed mogelijk probeert op te bouwen, dan heeft elk land en elk volk de kracht om solidair te zijn met anderen. Dit komt er op neer dat ieder mens en elk groep eerst en vooral verantwoordelijkheid moet opnemen voor de eigen mensen om verantwoordelijk te zijn voor de rest van de wereld. Een immigrant is per definitie iemand die zijn verantwoordelijkheid voor zijn naasten ontvlucht. Wie economische activiteiten verplaatst naar lage lonen-landen verraadt zijn eigen volk. Leiders in ontwikkelingslanden die rijkdom vergaren ten koste van het eigen volk dat in de diepste armoede leeft, moeten volkomen geweerd worden uit de wereld van diplomatie en de internationale organisaties.
Maimonides schreef dat om bevrijd te zijn van de ik-gerichtheid, we moeten openstaan voor het ‘Absoluut Andere’. Hij maakte de volgende vergelijking: “De vissen in het water kennen het vuur niet. Dat betekent niet dat het vuur niet bestaat”. Het vuur dat zijn de hogere waarden die de mensheid inspireren om zich verantwoordelijk te gedragen. In het internettijdperk en met de globalisering handelen we teveel alsof het vuur niet bestaat. Meer dan ooit hebben we leiders nodig die de mensen weten te inspireren voor een nieuwe mentaliteit.
