Een aantal maanden geleden was er nog veel onduidelijkheid over de ernst van COVID-19. Nu staan we voor de vraag hoe we het virus kunnen bestrijden in een post-quarantaine tijdperk. Zal er tijdig een vaccin op de markt zijn om een tweede coronagolf te voorkomen? Tot op heden is het nog nooit gelukt om een vaccin te ontwikkelen tegen een mRNA virus zoals SARS-CoV-2, de veroorzaker van COVID-19. Het spreekt daarom voor zich dat we naast een preventieve behandeling, zoals een vaccin, op zoek zijn naar een curatieve behandeling.
Hydroxychloroquine, een oud en goedkoop malariamedicijn, kwam in opspraak nadat Donald J. Trump zich ermee begon te bemoeien. De Amerikaanse president sprak over een veelbelovend medicijn wat misschien levensreddend kan zijn. Hydroxychloroquine is nu onderdeel van een vurig wetenschappelijk, publiek en politiek debat. Er heerst veel onduidelijkheid over het medicijn. Werkt het tegen COVID-19 of is het juist gevaarlijk? Dit artikel zal geen antwoord op deze vraag geven. Er is tot op heden te weinig wetenschappelijk bewijs om hier een goede uitspraak over te doen. We gaan hier slechts in op het spelletje tussen wetenschap en media in haar berichtgevingen.
In optima forma zijn ‘peer-reviewed’ publicaties grondig onderhanden genomen door collega’s die het werk beoordelen op wetenschappelijkheid. Dit wil zeggen dat gebruikte data openbaar beschikbaar zijn, methoden transparant worden beschreven, gebruikte computermodellen online staan, enzovoort. Daarbij behoren resultaten en conclusies strak op elkaar afgestemd te zijn, waarbij er niet méér geconcludeerd kan worden dan de resultaten op basis van haar methoden weergeven. Helaas blijkt nogal eens het een en ander aan wetenschappelijke publicaties te rammelen. Daarnaast zijn media zeer happig op pakkende headlines waarin ze conclusies perverteren of dramatiseren.
Dit brengt ons op een recent onderzoek gepubliceerd in The Lancet over hydroxychloroquine (en chloroquine, een vergelijkbaar middel) voor COVID-19. Deze studie heeft de gegevens van bijna 100.000 ziekenhuis-opgenomen COVID-19 patiënten geanalyseerd. Het onderzoek concludeert dat het gebruik van hydroxychloroquine, hoewel een veilig medicijn voor andere ziektes, geassocieerd is met een veel lager overlevingspercentage dan bij COVID-19 patiënten. De auteurs stellen dat deze resultaten voorzichtig geïnterpreteerd moeten worden, maar stellen dat de afwezigheid van een voordeel het aannemelijk maakt dat er geen voordeel bestaat om met hydroxychloroquine te behandelen. Deze nuance is belangrijk omdat The Lancet publicatie een observatiestudie betreft. Voor harder bewijs moeten er medicijnonderzoeken worden verricht waar patiënten nauw gevolgd kunnen worden.
De media besteden echter weinig tijd aan kritische reflectie: hydroxychloroquine is gevaarlijk want dat staat in The Lancet. Ze lijken te zijn vergeten dat The Lancet 12 jaar lang het artikel van Andrew Wakefield (de vader van de anti-vaccinatie beweging) online heeft laten staan. Daarnaast is The Lancet wel vaker in opspraak geweest voor het publiceren van spraakmakende artikels met weinig inhoud. In Frankrijk is een nationaal verbod op hydroxychloroquine voor COVID-19 vanwege het artikel. Inmiddels zijn medicijnonderzoeken (waar harder bewijs mee vergaard kan worden) gestaakt. Nogmaals, The Lancet studie constateert het gevaar van hydroxychloroquine voor COVID-19 niet. Maar de implicatie is genoeg voor een totale media ‘frenzy‘, met alle gevolgen van dien.
Inmiddels blijken er forse problemen met het onderzoek te zijn. Bijna 200 prominente wetenschappers ondertekenden een open brief met scherpe kritiek op de studie. Onder deze wetenschappers zijn ook sceptici van hydroxychloroquine meldt The Guardian. Het eerste kritische punt in de brief stelt dat er matig gecontroleerd is op variabelen die het resultaat kunnen beïnvloeden. Ter illustratie, de onderzoekers hebben in The Lancet studie beperkt rekening gehouden met de ernst van COVID-19, één van deze variabelen. Waarom is dit een essentieel? Dokters durven waarschijnlijk een ‘onbewezen’ medicijn, zoals hydroxychloroquine voor COVID-19, enkel voor te schrijven aan patiënten met het hoogste risico op sterven aan de ziekte. Bij hen weegt het mogelijke voordeel van het ‘onbewezen’ medicijn op tegen het hoge sterfterisico. Het is aannemelijk dat een dergelijke patiëntengroep – die behandeld wordt – hoe dan ook een hoger sterftepercentage heeft. Hierdoor kan het lijken alsof hydroxychloroquine op zichzelf een verhoogd risico op sterven veroorzaakt. Dit zorgt voor een zogenaamde selectie-bias.
Een ander kritiekpunt is dat de dataset niet openbaar is. Dit staat haaks op het open-data principe in de Wellcome statement, ook ondertekend door The Lancet. Na meerdere verzoeken tot het delen van data bleken de onderzoekers dit niet te kunnen. Zeer eigenaardig; het maakt een secundaire analyse onmogelijk. Naast deze punten zijn er nog acht andere kritiekpunten die de nodige opheldering vereisen. De auteurs van The Lancet studie hebben inmiddels gereageerd, maar gaan hier geenszins in op de kritiek beschreven in de open brief.
Voordat The Lancet studie werd gepubliceerd, verscheen er een vergelijkbaar artikel in The New England Journal of Medicine. Daar werd geen groter sterftepercentage in de hydroxychloroquinegroep geconstateerd. Zij stelde dat er andere soorten studies nodig zijn voordat we iets kunnen zeggen over hydroxychloroquine. Een nuchtere en redelijke conclusie, maar een stuk minder spannend.
The World Health Organization zal midden juni rapporteren over de veiligheid van hydroxychloroquine op basis van lopende medicijnonderzoeken. Voor een beter inzicht in de voordelen dan wel nadelen van hydroxychloroquine als behandeling voor COVID-19, moeten we hierop wachten.
Dit artikel kwam tot stand met medewerking van Jaap Hanekamp.
