In een interview met Martin Heidegger in 1966 werd hem het volgende probleem voorgelegd: “Alles functioneert. Er worden steeds meer elektriciteitscentrales gebouwd. Er wordt flink geproduceerd. De mensen hebben het goed in dat deel van de aarde waar de techniek het verst is gevorderd. We leven in welstand. Wat mankeert er eigenlijk aan?’. Hierop antwoordde Heidegger als volgt: “Alles functioneert. Dat is juist het beangstigende, dat het functioneert en dat het functioneren aanzet is tot steeds verder functioneren en dat de techniek de mens steeds meer van de aarde losrukt en ontwortelt… We hebben geen atoombom meer nodig, de ontworteling van de mens is er al… Dat is geen aarde meer, waarop de mens nu leeft… Het land wordt op een onvoorstelbare wijze verwoest.”
We zijn nu meer dan een halve eeuw verder. De techniek is ondertussen informatietechnologie geworden. Er wordt zo extreem geproduceerd dat leven op aarde steeds meer wordt bedreigd. De natuur wordt zo verstoord dat de een na de andere natuurramp op ons afkomt. De landschappen worden verwoest door windmolenparken, snelwegen en nieuwe bouwprojecten. De moderne techniek heeft op planetair niveau de mens in haar greep. De politiek is machteloos, waardoor de vraag oprijst of democratie nog het juiste antwoord kan bieden.
Het vervolg van dit interview met de Duitse filosoof gaat over de vraag of we nog in staat zijn na te denken over hoe we aan de macht van de techniek kunnen ontsnappen. Is de absolute technische staat misschien nabij? Volgens Heidegger biedt de filosofie geen uitweg meer. We kunnen ons niet meer bezinnen over het karakter van de moderne techniek: “Alleen nog een God kan ons redden”, want “voor ons, mensen van nu, is de grootte van wat gedacht moet worden te groot”. Dat de grootste filosoof sinds Plato zoiets zegt, is een merkwaardigheid op zich. Met onze rationaliteit redden we het niet. We zijn overmeesterd door de door onszelf getechnologiseerde wereld.
De pessimistische voorspelling van Heidegger is ondertussen uitgekomen. In ons denken zijn we geen stap verder gekomen. Het probleem is te groot om het te kunnen vatten. Artificiële Intelligentie met behulp van big data zal ons niet helpen en integendeel ons nog verder in de greep van de techniek brengen. Bij AI weet men vaak niet wat de logica is achter de besluitvorming. Zijn we misschien al slaven geworden? Facebook, twitter, instagram en de alomtegenwoordige aanwezigheid van smartphones illustreren perfect onze ‘verslaafdheid’ en afhankelijkheid van de techniek. Zelfs de verkiezingen en de agenda van de parlementen en politici worden in sterke, soms absolute zin bepaald door wat op internet circuleert. Eén kort filmpje over een brutale aanhouding met fatale afloop, brengt de hele wereld in rep en roer en brengt een nieuwe beeldenstorm op gang.
Ik heb enige tijd de illusie gehad een brug te kunnen leggen tussen links en rechts. Buitengewoon naïef in een wereld die meer en meer polariseert. Tegenstanders zijn niet bereid om naar elkaar te luisteren. Er is geen dialoog meer mogelijk. Schrijf ik iets dat links niet bevalt, dan ben ik een fascist. Is het niet naar de zin van rechts, dan ben ik een naïeve dromer. Het gebrek aan dialoog betekent noch min, noch meer dat mensen van links en mensen van rechts niet meer kunnen denken. Het is niet alleen meer de grootte van wat gedacht moet worden dat voor ons mensen te groot is, er wordt niet meer gedacht in de zin van diep en zelfkritisch nadenken.
Als Heidegger zegt dat alleen een God ons nog kan redden, dan kunnen we dit anders formuleren. De bedreigingen die op ons afkomen (of een God hier een hand in heeft, laat ik in het midden), zullen de mensheid dwingen tot gezamenlijke actie. Desnoods moet er een staatsgreep komen van politie en leger om te redden wat er nog te redden valt. De coronapandemie biedt hier een mooi voorbeeld van. De politie heeft ervoor gezorgd dat iedereen in het gareel liep en aan de afgekondigde maatregelen gehoorzaamde. In Kinshasa is het een paar keer gebeurd dat wie geen mondkapje droeg, werd neergeknald ondanks Black lives matter. In Frankrijk worden de Gele Hesjes al maanden in toom gehouden door een onverbiddelijke en brutale politiemacht. De mainstream media zwijgen hier in alle talen over, want dat Macron in feite hiermee een staatsgreep heeft gepleegd en democratische grondrechten aan zijn laarzen lapt, mag niet worden gezegd. Ooit komen er NGO’s met militaire macht om de regenwouden in Zuid-Amerika en Afrika te beschermen. Nu al worden stropers in natuurparken vanuit de lucht uitgeschakeld. Zodra andere bedreigingen plaatsvinden, kunnen we meer radicale ingrepen verwachten. De wereld is rijp voor een machtsovername, niet door Greta en haar apostelinnen, maar naar ik hoop door wijze staatsmannen. Als het volk niet meer kan denken, dan moet een wijze het voor hen doen. Einde parlementaire democratie om de mensheid en de aarde te redden, zo niet dan gaan we met z’n allen om zeep.
Als democratie wordt vervangen door wijsheid kunnen we opnieuw een wereld opbouwen op menselijke maat. Een wereld die zich heeft verlost van de dictatuur van de techniek. Wat wordt met wijsheid bedoeld? Daar kan een simpel antwoord op worden gegeven: we zijn niet de eigenaar van de aarde. De aarde is ons gegeven, is bestemd voor alle mensen en ook voor de toekomstige generaties. Wat de aarde voortbrengt, is voor allen bestemd. Dat geldt zowel voor de vruchten van de aarde als voor de grondstoffen. Wijsheid is respect voor wat ons is gegeven, is rekening houden met de kwetsbaarheid van de aarde en van alles wat er op groeit en leeft en is rechtvaardigheid in de verdeling van de opbrengst. Met deze ene zin is het politiek en economisch programma voor de komende tijd omschreven. Of zou het moeten omschrijven.
Is dit laatste een illusie? De lockdown was noodzakelijk tijdens de pandemie. Het lucht- en autoverkeer lag nagenoeg stil. De mensen bleven in hun eigen omgeving. Het bleek hoe belangrijk het is om zelfvoorzienend te zijn. Er ontstond een zekere rust. Plotseling bleek dat veel grote kantoren niet noodzakelijk zijn. Nieuwe lokale initiatieven kwamen tot stand en zullen wellicht een vervolg krijgen. Dat zal waarschijnlijk onvoldoende zijn om een nieuw politiek en economische beleid op gang te brengen. Als een God ons wil redden, dan komt er een volgende catastrofe, misschien de grootste klap ooit. Dan hebben we onze les geleerd en zullen we tot bezinning komen. Het eindresultaat zal zijn dat we de menselijke maat terugvinden.
Om te eindigen met een optimistische noot verwijs ik naar al die mensen, overal in de wereld, die de straat opkomen voor minder racisme, voor het klimaat en voor al wat als onrecht wordt aanzien. Een wijze staatsman kan al deze mensen mobiliseren, zodat links en rechts solidair samenwerken om de bedreigingen die in deze 21ste eeuw op ons afkomen, aan te kunnen. Die staatsman zal ook weten dat de vrede en de welvaart in de islamitische landen en in zwart Afrika slechts tot stand kunnen komen als de moslims en de zwarten overal ter wereld hun verantwoordelijkheid voor hun eigen beschaving opnemen. We zullen in deze eeuw al onze krachten moeten bundelen en dat kan alleen door mensen die zich met elkaar verbonden weten door een gemeenschappelijke geschiedenis van eeuwen ver en gemeenschappelijke normen en waarden.
