Om te overleven heeft de democratie waarheid nodig; een dictatuur heeft leugens nodig om te overleven. Dit is een citaat van Jean-François Revel, een Franse filosoof en journalist die in de vorige eeuw een fel criticus was van tendentieuze berichtgeving. Zijn taak wordt voortgezet door Rudy Reichstadt, directeur van Conspiracy Watch, een Franstalige website die tot doel heeft allerlei complottheorieën op te sporen en te ontkrachten. Hij publiceerde onlangs L’opium des imbécieles: Essai sur la question complotiste.
Volgens Reichstadt gaan we te laks om met fake news en complottheorieën. Het gevaar hiervan wordt onderschat. Het verzwakt een rationeel publiek debat dat onmisbaar is voor een democratie. Dictators worden erdoor beschermd, criminelen verontschuldigd en er wordt gezocht naar zondebokken. Complottheorieën bereiden genocides voor. Het zijn vooral autoritaire regimes die hier gebruik van maken om de eigen fouten weg te wissen, om anderen verantwoordelijk te stellen en om twijfel en verwarring te zaaien.
Complottheorieën zijn al zo oud als de mensheid. In het aards paradijs zette de slang Eva ertoe aan te eten van de verboden vrucht (Genesis 3:1). Hij deed dit op sluwe wijze door eerst te zeggen dat God had geboden van geen enkele boom de vruchten te eten. Eva antwoordde dat dit verbod alleen gold voor de ene boom in het midden van de tuin, omdat zij anders zouden sterven. Toen zei de slang: “Jullie zullen helemaal niet sterven. God weet dat als jullie daarvan eten, jullie de waarheid zullen zien. Jullie zullen net als God weten wat goed en wat kwaad is”. Het resultaat was dat Adam en Eva verbannen werden uit de Hof van Eden en verder moesten leven in het aardse tranendal. Zullen de hedendaagse complottheorieën ons ook verdrijven uit de paradijselijke toestand van de democratie om terecht te komen in een totalitaire nachtmerrie?
Reichstadt definieert een complottheorie als een mengsel van waarheid en leugens, van wat verifieerbaar is en wat speculeren is. Ook wordt de bewijsvoering omgekeerd: de ander moet bewijzen dat het niet waar is. Een complottheorie heeft meerdere functies. Het kan een poging zijn om te ontsnappen aan een realiteit die als ondraaglijk, moeilijk te accepteren of als onbevredigend wordt beleefd. In Afrika denken velen dat HIV en nu Covid-19 bacteriën zijn die in Amerikaanse of in Chinese laboratoria werden gemaakt om de Afrikaanse bevolking uit te roeien.
Een complottheorie kan een manier zijn om cognitieve dissonantie op te lossen, namelijk als er iets gebeurt wat niet klopt met het eigen wereldbeeld; in dit geval laat de complottheorie toe de realiteit te veranderen. Het is ook een manier om de tegenstanders aan te vallen door hen te stigmatiseren. Een voorbeeld hiervan zien we in Hong Kong waar de dissidenten worden gezien als pionnen van de CIA. Tenslotte kan een complottheorie een narcistische functie hebben: door zo’n theorie te verkondigen lijkt het alsof je meer inzicht hebt dan anderen; je hebt je losgemaakt van de lichtgelovigen, van de kudde.
De verleiding van complottheorieën zit in het feit dat ze iets verklaren wat we niet begrijpen of dat ons afschrikt. Een complottheorie biedt een soort houvast, een vaccin voor simpele geesten. Onder de twee miljard gebruikers per maand van Youtube zijn er altijd wel een paar miljoen te vinden die de meest gekke complottheorieën geloven. Bijvoorbeeld dat buitenaardse wezens de regeringen manipuleren, dat joden achter de aanslag van 9/11 zitten en er zijn zelfs adepten die beweren dat de aarde plat is. Joden worden trouwens vaak geviseerd omdat het een minderheid is van wie geen tegenstand valt te duchten. Behalve de orthodoxen joden zijn ze onzichtbaar, ze kunnen overal zitten en daarom zijn joden een ideaal doelwit van complotdenkers.
Fake news is een vaak een vorm van een complottheorie. De term dook op tijdens de laatste presidentsverkiezingen in de VS. Dankzij internet kan fake news razendsnel over de hele wereld worden verspreid. Totalitaire regimes als Rusland en China beschikken over gigantische teams met talloze accounts om fake news te verspreiden. Vroeger duurde het jaren vooraleer een complottheorie of valse berichtgeving zich op grote schaal verspreidde. Na 9/11 duurde het een paar weken vooraleer de eerste complottheorieën opdoken. Na de brand van de Notre Dame in Parijs circuleerden die theorieën al na een paar minuten.
Complottheorieën kunnen zeer schadelijke gevolgen hebben. Indien de verkiezingen bijvoorbeeld door fake news significant beïnvloed worden dan is het wezen van de democratie in gevaar. Het kan de sfeer in een samenleving vergiftigen. Vooral in tijden van grote spanningen, hoge werkloosheid en andere dreigingen kunnen groepen tegen elkaar worden opgezet. Er kan een soort ‘complotmentaliteit’ ontstaan. In dit geval denkt men bij bepaalde gebeurtenissen al aan een complot vooraleer een complottheorie is geformuleerd. Joden (Soros bijvoorbeeld), blanken, moslims, de Verenigde Staten, Israël, de Mossad of de CIA krijgen al te makkelijk de schuld toegeschoven van al het kwaad dat mensen teistert. Soros en de VS verbergen niet dat ze democratieën steunen, maar dit belemmert anderen niet om hen van een complot te beschuldigen.
Er moet een onderscheid worden gemaakt tussen diegenen die te goeder trouw complottheorieën geloven en anderen die bewust valse geruchten verspreiden. De eerste groep zijn meestal tussen 18 en 40 jaar oud (50 plussers zijn er drie keer minder vatbaar voor), ze behoren in meerderheid tot de lagere sociale klasse en het opleidingsniveau is laag, alhoewel ook zeer intelligente en hoog opgeleide mensen in complottheorieën kunnen geloven.
Hoe kunnen we complottheorieën bestrijden in tijden van pandemieën, economische recessie en oplopende spanningen tussen bevolkingsgroepen? Van het antwoord zal afhangen of deze eeuw al of niet een herhaling wordt van de verschrikkingen van de 20ste eeuw. De paradox is dat de democratie niet door de democratie gered kan worden. De coronapandemie bewijst dat er een soort politiestaat nodig is waarbij het parlement min of meer buiten spel wordt gezet en de macht grotendeels in handen komt te liggen van experts om de pandemie doeltreffend te bestrijden. Straks zitten we in Europa met tientallen miljoenen werklozen en is onze welvaart in gevaar. De gepensioneerden zijn nu al 20 procent van hun koopkracht kwijtgeraakt, de massa-immigratie van onopgeleide gelukzoekers gaat almaar door, de islam drukt meer en meer haar stempel op de westerse samenleving. Dit zijn de ideale omstandigheden voor het succes van complottheorieën.
Wil de rede zegevieren op de dreiging van complottheorieën dan is het noodzakelijk precies te formuleren waar we in Europa naar toe willen. Of liever: wat we kost wat kost willen behouden. Wat is ons in Europa het meest dierbaar: humanisme, christelijke ethiek, verbondenheid van mensen die tradities, normen en waarden met elkaar delen, onze wetenschap en onze cultuur, de vrijheid van meningsuiting, tolerantie, afwijzing van onderdrukking door religie of ideologie, scheiding van Kerk en Staat, gelijke rechten voor iedereen, vrouwenemancipatie. Kortom alles wat een Europa heeft verwezenlijkt, wat nu wordt bedreigd door miljoenen immigranten die in deze beschaving niet thuis horen en wat we nu moeten herstellen en verdedigen om in de 21ste eeuw de mensheid te behoeden voor het ergste. Een sterk Europa zal uiteindelijk een zege zijn voor de gehele mensheid, want van hieruit komt solidariteit met de rest van de wereld op gang.
