‘Vóór elke mogelijke politieke eenwording van Europa schijnt mij de geestelijke eenheid van Europa een realiteit – en een opgave, die haar diepste grond vindt in het bewustzijn van de veelvormigheid van dit, ons Europa.’ Dit zijn de woorden van Hans-Georg Gadamer, uit zijn boek Das Erbe Europas, over de erfenis van Europa. Het verscheen in 1989, het jaar van de val van de Berlijnse Muur tussen het oosten en het westen. De nestor van de Europese filosofie waarschuwde zijn tijdgenoten om de monocultuur van het communisme in het oosten niet te vervangen door een kapitalistische monocultuur in het hele continent. Nu zie je fanatieke ‘eurofielen’ die van bovenaf allerlei beleid willen opleggen aan de landen. Daar tegenover staan nationalisten die liever een beroep doen op de ‘eigen’ waarden. De geschiedenis van Europa laat echter zien hoe alle landen en volken altijd van onderop waarden en ideeën met elkaar hebben gewisseld.
Het proces van Europese eenwording na de Tweede Wereldoorlog vind ik één van de mooiste politieke processen die het continent heeft gekend. Landen die de vernietiging van de oorlog achter zich wilden laten en in plaats daarvan samenwerkten voor het welzijn en de welvaart van alle bewoners. Een proces dat geleidelijk ging, zoals elk succesvol historisch proces. Totdat dit ideaal werd gekaapt, in het verdrag dat in 1992 in Maastricht is gesloten. De SP zat in 1992 nog helemaal niet in de Tweede Kamer (dat gebeurde pas in 1994), maar SP’ers waren toen wél in Maastricht aanwezig om tegen dit verdrag te protesteren. Omdat in dit EU-verdrag het proces van groeiende samenwerking tussen landen werd vervangen door een eenzijdig politiek project. Het Europa van de mensen werd een Europese Unie van de markten. Het Europese ideaal werd in Maastricht gekaapt door het neoliberalisme, door een enghartige politieke monocultuur.
Wat is Europa? Die vraag is eenvoudig te beantwoorden. ‘Europa’ was een prinses, een Fenicische schoonheid die door de Griekse oppergod Zeus werd verleid, nadat deze god zich had vermomd in de gedaante van een stier. Vanaf 1992 is Europa verleid door het kapitaal, in de vermomming van de EU. Aanvankelijk leek dit een verleidelijk bedrog, maar de liefde ging snel over. Weinig Europeanen houden van deze EU. Een bijzonder moment in bijna twintig jaar politiek was voor mij het referendum over de Europese Grondwet in 2005. Dit was de eerste (en laatste) keer dat de mensen in ons land zich konden uitspreken over de toekomst van Europa en onze plek daarin. Of de politiek die vanaf 1992 was gekozen – en waarover zij destijds helemaal niets te zeggen hadden – wel was wat de Nederlanders wilden. Het antwoord klonk luid en duidelijk en was ‘nee’. Toch werd de democratie opzij gezet en ging de neoliberale politiek door.
Woensdag sprak de Tweede Kamer over een voorstel van Rob Jetten en Kees Verhoeven van D66 om de Europese Unie in onze Grondwet vast te leggen. Een wetsvoorstel dat het moeilijker maakt om de huidige EU te veranderen. Een wet die komt op het moment dat de Europese Unie met zichzelf in de clinch ligt, in het oosten zijn Hongarije en Polen in verzet en in het westen stapt Groot-Brittannië er uit. In geen enkel land is de Europese Unie populair, ook in Nederland heeft de bevolking weinig vertrouwen in het EU-beleid. Volgens mij laat deze EU zich niet vastleggen, eerst moeten we Europa redden. Van de neoliberale stier. Niet als een neoliberale monocultuur, maar in haar diversiteit. In het bewustzijn van haar veelvormigheid, zoals Gardamer het zo mooi zei. Een Europa van landen en mensen die met elkaar samenwerken en die langzaam naar elkaar toegroeien. Zoals tot 1992 gebeurde, vóórdat het Europese ideaal werd gekaapt.
We kunnen wel een democratisch Europa maken, de zelfstandigheid van landen versterken, de inspraak van mensen vergroten en stoppen met het opleggen van beleid dat mensen helemaal niet willen. Een nieuw verdrag dat ervoor zorgt dat landen beter kunnen samenwerken. Een Europa dat we ook in een referendum ter goedkeuring kunnen voorleggen aan de Nederlandse bevolking. Deze EU laat zich niet vastleggen in de Grondwet, dat kan alleen met een Europa waar de mensen in ons land vertrouwen in hebben.
Van Ronald van Raak verscheen onlangs het boek Denken op de dijken.
