WTF is er aan de hand in Europa? Die vraag lijkt nog even niet aan de orde in het gevecht om het gelijk tussen de voor- en tegenstanders van de Brexit. De winnaars van het referendum zijn in de verdediging, de verliezers al een week in de aanval. Die laatsten blijven nog wel even door hameren op hoe dom en schadelijk het wapen (het referendum) en de overwinning der lager opgeleiden is.
Of de keuze voor vertrek op termijn een domme of een verstandige is, is het terrein van toekomstvoorspellers en als het Britse referendum iets heeft aangetoond, is het dat de kwaliteit van die gave beperkt is. De volledige impact van de Brexit is nog onbekend.
Daarom graag uw aandacht voor WTF hier aan de hand is. Een begin van een antwoord vond ik bij de Spanjaard Jose Ortega y Gasset. Deze politieke filosoof is de auteur van een meesterwerk uit 1930, dat vorig jaar opnieuw is uitgegeven, omdat het leest alsof het gisteren geschreven is. Zijn boek De Opstand van de Massamens wijst met historische precisie naar de oorzaak van wat zich vandaag voor onze neus afspeelt en wat wij gerust de conservatieve opstand in Europa mogen noemen.
Volgens Ortega – zelf een voorstander van een verenigd en pluriform Europa – is de bron van die conservatieve opstand het vooruitgangsgeloof van progressieven en liberalen zelf. Een heilig geloof, dat – eenmaal op de weg van de vooruitgang – de ideale toekomst zich als vanzelf zal ontvouwen. Zij weten zeker dat de toekomst geen geheimen of verrassingen meer in petto heeft en laten daarbij de controle over aan het blinde mechanisme van de vooruitgang.
Dat mechanisme voor Europa was – en is nog steeds – voor velen de Europese Unie. Het project is onomkeerbaar en de kern ervan is boven elke twijfel verheven. Het verklaart waarom de uitbreiding ervan, de regelzucht en de overdracht van nationale soevereiniteit als vanzelfsprekend heeft kunnen plaatsvinden. Het ongemak ervan was hooguit wisselgeld voor het hogere doel, de vooruitgang.
De dwarse denker Ortega concludeert dat het vooruitgangsgeloof onherroepelijk tot een opstand leidt. Het heilig geloof in de goede afloop sust namelijk het geweten in slaap. Zo verliezen de vooruitgangsadepten hun waakzaamheid en verwaarlozen zij de toekomst. Het mechanisme van de vooruitgang ontspoort en de ‘massamens’ wil eruit.
Het ‘stop!’ van de Brexit-Britten en het groeiend verzet tegen de EU op het Europese vaste land is een opstand tegen de vooruitgang. De ongebreidelde groei van de Europese eenheidsstaat zit de burgers op de hielen. De opstandelingen zien geen enkele reden om in de vooruitgang te geloven en willen af van de politieke dromers aan het roer. De dromers die wel weten hoe de werkelijkheid zou moeten zijn, maar hun grip op de wereld al lang verloren hebben. Hier helpt geen leger economen of politieke donderpreek meer aan.
Kreten als ‘Samen sterker in Europa’ waarmee D66 deze week het bastion van de vooruitgang tegen de revolte denkt te beschermen is preken voor eigen parochie. De boodschap is tot op het bot versleten en bereikt de miljoenen niet, die alle vergezichten van de vooruitgang een worst zal zijn.
Mijn conclusie is dat er alleen iets overblijft van de Europese Unie als de opstandelingen zien dat degene die haar in stand houden hun blinde geloof in de vooruitgang afzweren en terugkeren naar de rauwe werkelijkheid. Of in de woorden van Jose Ortega y Gasset: het belangrijkste wat Europeanen te doen staat is afscheid nemen van het idealisme.
Deze column werd eerder gepubliceerd op RTL Z.
