‘Cunegondes ontvoering’ schetst een weinig fraai beeld van religieuze tegenstellingen in de achttiende eeuw. Maar toch ook van de invloed van de Verlichting. Het is natuurlijk allemaal de schuld van Hendrick. Als hij wat verstandiger had opgetreden, en niet allerlei vage opmerkingen en beloften had gedaan, dan was dat kruitvat nooit ontploft. Hendrick Mommens, katholiek, was getrouwd met Sara Erffens – protestant. En het lijkt erop dat ze hadden afgesproken dat het kind dat Sara had gebaard, protestants gedoopt zou worden. Maar toen Hendrick de moeder en haar pasgeboren kind had bezocht, zou de vroedvrouw hebben gehoord: ‘De duivel mag me halen voordat ik het kind gereformeerd laat dopen!’ Of toch niet. Later beloofde hij weer wat anders. Hendrick zaaide verwarring.
Het was een heikele kwestie. Een waarvoor de beide kerken géén vaste regels kenden (dergelijk huwelijken waren onbestaanbaar; ‘twee geloven op één kussen, daar slaapt de duivel tussen’) maar waarvoor in gebieden waar protestant en katholiek door elkaar woonden, en waar die harde lijn onhoudbaar was (zeg maar: in het grootste deel van Europa) wel informele regels bestonden. Ten eerste dat men daarover goede afspraken maakte. Of dat de zonen de religie van de vader volgden, en dochters die van de moeder. Het kon. Maar lastig bleef het. Zeker in de regio Maastricht-Aken, waar de Republiek zijn uiterste best deed om de gereformeerde religie te beschermen in de eigen versnipperde gebieden, en de protestanten daarbuiten een toevluchtsoord wilde bieden. Vaals (de woonplaats van Hendrick en Sara) was een protestantse enclave in katholiek gebied, niet ver van het bekrompen en fanatiek katholieke Aken, waar de protestantse minderheid (invloedrijk in de lakenindustrie) met de nek werd aangekeken, zo niet bedreigd en opgejaagd.
Geschillen, pesterijen, kloppartijen, ze waren niet nieuw. Maar dat kind van Hendrick en Sara leidde uiteindelijk tot internationale diplomatieke verwikkelingen. Toen duidelijk werd dat er problemen rezen, besloot de familie van Sara dat er haast geboden was. Maar een familielid van Hendrick uit Duitsland, Cunegonde, verstoorde de protestantse doopplechtigheid, ontvoerde de baby, werd gevangen genomen – en korte tijd later werd Cunegonde door een stel gewapende boerenknechten vanuit Duitsland bevrijd. Het was bijna oorlog, daar in de grensstreek.
Benjamin Kaplan, die het hele dossier over deze affaire aantrof in het Nationaal Archief in Den Haag, heeft een helder en informatief boek geschreven. Informatief, omdat we dankzij deze zaak (het zijn altijd vorsten of boeven die in de archieven sporen achterlaten) plots heel scherp zicht krijgen op de religieuze tegenstellingen in de achttiende eeuw in Zuid-Limburg. De lezer maakt kennis met oude rechten, eigenzinnige gemeenschappen, bizarre rechtspraak, de aarzelende industrialisatie in de regio (een voorloper; een van de eerste echte fabrieken in Europa verrees rond 1760 in Vaals – het is nu het stadhuis) en niet te vergeten: de altijd onder de oppervlakte sudderende tegenstelling tussen katholieken en protestanten. Ook toen nog. We denken vaak dat rond die tijd de Verlichting zijn weg wel zal hebben gevonden in de harten en geesten der bevolking. Maar de ontvoering van het kind door Cunegonde, en de daaropvolgende bevrijding, maakte emoties en wraakacties los die rond 1600 niet zouden hebben misstaan. De Verlichtingsfilosofen hadden de mond vol over tolerantie, maar die woonden in Amsterdam. Parijs en Edinburg; op de weg tussen Aken en Vaals zag de wereld er heel anders uit.
En toch is dat niet het hele verhaal. Het is niet voor niets dat Kaplan dat dossier in Den Haag aantrof. Op een gegeven moment (u moet het maar lezen) trokken Haagse rechters rond stadhouder Willem V de zaak naar zich toe. Ze schrokken zich het meel uit de pruiken toen ze de Maastrichtse rechtsgang onderzochten. En er werd fiks ingegrepen om de hele zaak zo snel mogelijk in rustiger vaarwater te krijgen. Dáár in Den Haag was men er wél van doordrongen dat religie een schone zaak was, maar rust, rechtvaardigheid en welvaart toch iets belangrijker. Zo wordt deze ‘middeleeuwse’ affaire uiteindelijk ook een voorbeeld van de invloed van de Verlichting – zij het ‘van bovenaf’. Er was in tweeënhalve eeuw toch wat veranderd. Godzijdank.
Benjamin Kaplan, Cunegondes ontvoering. Een geschiedenis van religieuze strijd in de tijd van de Verlichting. Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 19,95 euro.
