(Jovana Gec, Sabina Niksic, Zana Cimili, AP, Belgrado, Servië, 5 december 2023) – Een man in Bosnië heeft zijn vrouw vermoord en de moord live gestreamd op Instagram. In buurland Servië zijn dit jaar 27 vrouwen gedood bij aanvallen op basis van geslacht, ondanks pogingen om het bewustzijn te vergroten en de trend te keren. Activisten in Kosovo zeggen dat geweld tegen vrouwen daar een “nationale noodsituatie” is.
Overal op de Westelijke Balkan worden vrouwen lastiggevallen, verkracht, geslagen en gedood, vaak door hun partners en nadat ze het geweld herhaaldelijk bij de autoriteiten hebben aangegeven.
De regio is streng conservatief, met een eeuwenoude traditie van mannelijke dominantie, maar het probleem nam toe na de oorlogen in de jaren ’90 en de politieke, economische en sociale crises die nog steeds voortduren sinds het einde van de conflicten.
Als reactie hierop hebben vrouwengroepen in de regio protesten georganiseerd om de aandacht van het publiek te trekken en actie te eisen. Ze hebben hulplijnen en opvanghuizen voor vrouwen opgezet.
Maar activisten verwijten de autoriteiten dat ze niet daadkrachtiger optreden om vrouwen te beschermen en een cultuur van straffeloosheid tegen te gaan.
Het publiek in Bosnië en de bredere regio werd in augustus op brute wijze wakker geschud toen een vrouw in de Noordoost-Bosnische stad Gradacac door haar voormalige partner in het hoofd werd geschoten in een live video op Instagram.
De moord was “zo gruwelijk en zo tragisch” dat het een “eyeopener” was, zei Jadranka Milicevic van de groep Cure (‘Meiden’).
In de Westelijke Balkan hebben de meeste landen wetten en regels aangenomen om geweld tegen vrouwen te bestrijden, maar de implementatie blijft onsamenhangend, zeggen activisten.
Bosnië was bijvoorbeeld een van de eerste landen die de Conventie van Istanbul van de Raad van Europa over geweld tegen vrouwen ratificeerde, maar het probleem is sindsdien alleen maar groter geworden, aldus Milicevic.
“Geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld zijn een wereldwijd fenomeen. Ze komen overal voor, maar de reactie van de staat op het geweld is het belangrijkste probleem,” zei Vanja Macanovic van het Autonoom Vrouwencentrum in Servië.
“Helaas zien we hier op de Balkan dat geweld wordt goedgekeurd. Het is een gedragsmodel dat niet voldoende in het openbaar wordt veroordeeld.”
“We hebben alle relevante internationale verklaringen, resoluties en verdragen ondertekend, maar de toepassing ervan is twijfelachtig,” zei Milicevic.
“Te veel mensen zien (huiselijk) geweld nog steeds als een privékwestie, een privéaangelegenheid tussen twee mensen. Ze begrijpen niet dat het een sociaal probleem is.”
Waarnemers noemen de milde straffen in Bosnië voor geweld tegen en moord op vrouwen als een van de belangrijkste problemen.
In een rapport uit 2022 van GREVIO, een deskundig orgaan dat toezicht houdt op de implementatie van het Verdrag van Istanbul, staat dat dergelijke gerechtelijke praktijken een “gevoel van straffeloosheid” voeden. Dit wordt sterk gevoeld door zowel de daders als hun slachtoffers.
Slechts één keer werd een moordenaar veroordeeld tot het maximum van 40 jaar in een zaak waarbij een vrouw het slachtoffer was, aldus Milicevic.
In totaal zijn er in de afgelopen 10 jaar 65 vrouwen vermoord en vijf overleefden pogingen tot moord in het land met 3,3 miljoen inwoners, zo blijkt uit lokale gegevens.
De situatie is vergelijkbaar in Kosovo, een andere sterk patriarchale en mannelijk georiënteerde Balkansamenleving. Daar leidde de verkrachting van een 11-jarig meisje door vijf aanranders vorig jaar tot straatprotesten waarin veiligheid voor vrouwen werd geëist.
Maar later in 2022 gingen demonstranten opnieuw de straat op, woedend over twee moorden in de hoofdstad Pristina. Een 63-jarige aardrijkskundelerares werd vermoord door haar man die met een bijl zwaaide, terwijl een zwangere vrouw buiten een ziekenhuis werd opgespoord door haar man, die haar vermoordde terwijl ze op haar bevalling wachtte.
Sinds 2000 zijn er in totaal 66 vrouwen vermoord door partners of echtgenoten in Kosovo, een land van 2 miljoen inwoners, terwijl slechts één dader is veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf, zo blijkt uit officiële statistieken.
Volgens de Servische activist Macanovic is een deel van het probleem dat “instellingen niet verantwoordelijk worden gehouden” en dat er geen consequenties worden verbonden aan fouten in de afhandeling van de zaken.
Dit ontmoedigt vrouwen om zich tot de staat te wenden voor hulp, vooral in kleinere gemeenschappen, voegde ze eraan toe.
“We hebben geen goed gestructureerd systeem van verantwoordelijkheid voor elke professional voor onrechtmatig handelen, of beter gezegd het gebrek aan handelen,” zei ze.
Het komt zelden voor dat politieagenten, sociale diensten, officieren van justitie of rechtbankmedewerkers ter verantwoording worden geroepen als er fouten worden gemaakt en een vrouw later wordt vermoord.
Geconfronteerd met een toename van geweld tegen en moorden op vrouwen, begon Servië in 2017 met de implementatie van een speciale wet om de samenwerking tussen instanties te verdiepen. Ook zouden onmiddellijk maatregelen worden genomen tegen aanvallers en lokale werkgroepen opgezet voor de preventie van geweld.
De Servische minister van Mensen- en Minderhedenrechten Tomislav Zigmanov beloofde verdere inspanningen tijdens een recente bijeenkomst in de hoofdstad Belgrado ter gelegenheid van een wereldwijde campagne om geweld tegen vrouwen te bestrijden.
Zigmanov riep op tot samenwerking met basisorganisaties bij het voorkomen van geweld en het monitoren van het strafproces.
“We moeten ook maatschappelijke organisaties als partners hebben als het gaat om het creëren van een tolerante samenleving met wederzijds respect en begrip,” zei hij.
In Kosovo stuurde het Ministerie van Justitie sms’jes om te waarschuwen tegen geweld en vrouwen op te roepen om aanvallen te melden. Topambtenaren daar hebben publiekelijk opgeroepen tot strengere straffen voor daders en kritiek geuit op praktijken uit het verleden.
“Het hele rechtssysteem moet prioriteit geven aan gevallen van geweld tegen meisjes en vrouwen”, zei premier Albin Kurti dinsdag op een conferentie met de titel ‘Verenigd tegen geweld – Het is genoeg!’.
Kurti noemde “gevallen waarin criminelen worden vrijgelaten en de misdaden nog erger worden herhaald dan de eerste keer.”
Ook Bosnië heeft enkele jaren geleden een wet aangenomen ter preventie van huiselijk geweld en de autoriteiten hebben beloofd om meer te doen. Maar in samenlevingen die oorlogen hebben meegemaakt, waar economieën en instellingen zijn afgebrokkeld en waar etnische, politieke en sociale verdeeldheid vaak door de autoriteiten wordt aangewakkerd in plaats van tegengegaan, zijn wettelijke veranderingen alleen niet genoeg, zeggen experts.
Geweld is blijven bestaan en zal blijven bestaan, denkt Vesna Stanojevic, die een keten van veilige huizen voor vrouwen in Servië runt.
“Soms nemen we vrouwen op die zo hard geslagen zijn dat ze niet meer kunnen lopen of hun hoofd bewegen. Die zijn gekomen nadat ze in het ziekenhuis hebben gelegen. Die op het punt staan te bevallen. Die buikwonden hebben”, zegt ze.
“Waar hebben de aanvallers dat geleerd? Wie zijn rolmodellen voor onze kinderen?” vroeg ze.
“We zouden moeten opvoeden en dat doen samenlevingen duidelijk niet.”
Op dit moment verblijven er meer dan 40 vrouwen en kinderen in de opvanghuizen van haar organisatie, zei ze.
“In de 32 jaar dat ik werk, heb ik het geweld niet zien afnemen. Soms is er meer, soms minder, maar over het algemeen is het er altijd.”
In een van de opvanghuizen zei een 26-jarige vrouw in een interview dat ze besloot haar partner te verlaten toen ze blauwe plekken zag op hun zoontje.
De vrouw, die om veiligheidsredenen haar naam niet wilde geven, zei dat haar partner haar herhaaldelijk verkrachtte, sloeg en wurgde en haar en de baby urenlang opgesloten hield in hun flat.
Bij haar vertrek belandde de vrouw in het ziekenhuis met verwondingen aan haar borst en blauwe plekken. De man is nu aangehouden.
“De laatste afranseling was echt erg,” zei ze. “Ik wist dat als het nog een keer zou gebeuren, ik en de baby niet meer in leven zouden blijven.”
