Een journalist in Den Haag maakt zelden mee dat de macht zich rabiaat roert. Ik maakte het ruim tien jaar geleden van dichtbij mee. Twee collega’s van NRC Handelsblad waren bezig met onthullingen over fraude in Nederland met het Europese Sociale Fonds, het ESF. Dat kwam het tweede paarse kabinet en Ad Melkert die zich in 2001 warm liep om Wim Kok op te volgen als premier, slecht uit. De politieke en ambtelijke machinerie oefende daarom op alle mogelijke manieren druk uit om de artikelen over de ESF-affaire te ontzenuwen.
Alle kunstgrepen uit de intimidatiedoos werden toegepast. Redacteuren van andere media kregen te horen dat de artikelen in NRC Handelsblad over het ESF niet deugden. In andere kranten verscheen er dan ook nauwelijks iets over. Politici, bewindspersonen, ambtenaren en voorlichters namen mij vertrouwelijk terzijde. Zeg, die collega’s van jou, wat vond ik van hen? Konden ze niet gestopt worden? Wat was er met de NRC aan de hand om zich zo hardnekkig vast te bijten in deze kwestie? Kon ik mijn invloed aanwenden binnen de redactie om die artikelen tegen te houden of om de hoofdredacteur in te schakelen?
Deze druk – die ik nooit eerder had meegemaakt en daarna ook niet – sterkte me in één overtuiging: mijn collega’s Cees Banning en Tom-Jan Meeus, hadden beet. Ze hadden een open zenuw in politiek-bestuurlijk Den Haag geraakt.
Waar draaide het om? Midden jaren negentig verloor Nederland zijn traditionele positie als ‘netto-ontvanger’ van geld uit Brussel. Dat kwam door hervormingen van het Europese landbouwbeleid, waardoor er minder landbouwsubsidies richting Nederland kwamen. Nederland werd een ‘netto-betaler’ – en als we niet uitkeken nog een heel grote ook.
Het eerste paarse kabinet had er iets op gevonden: Nederland ging subsidies voor Europese achterstandsregio’s (Flevoland, Groningen, Zuid-Limburg) aanvragen en een beroep doen op het Europese Sociale Fonds ESF voor de bestrijding van langdurige werkloosheid en de subsidiëring van scholingsprojecten. Alle politieke partijen waren enthousiaste voorstanders van het gebruik van deze Brusselse subsidiemogelijkheid.
Bingo. Het Brusselse ESF-geld stroomde binnen. Binnen de kortste keren doken bureautjes en bedrijfjes op die projecten, cursussen, trainingen en nog veel meer aan werkzoekenden aanboden. Je kon het zo gek niet verzinnen, subsidies werden blind verstrekt en geen mens controleerde wat er mee gedaan werd. Laat staan wat de resultaten waren.
Eendagsbedrijfjes, ongekwalificeerde ondernemers en handige vogels van het type ‘Jacobse en Van Es’ stortten zich op de Brusselse subsidies. Het was het levende bewijs van de stelling dat als er een geldstroom van A naar B op gang komt, deze halverwege wordt afgetapt.
Een loket bij het ministerie van Sociale Zaken, waar Ad Melkert van 1994-’98 minister was, was belast met het toezicht op de besteding van de ESF-miljarden. Daar kwam niets van terecht en al snel kwamen er verhalen over misstanden en misbruik.
Toen de NRC in de zomer van 2001 met onthullingen over de ESF-fraude kwam, was Melkert fractieleider van de PvdA. Hij liep zich warm om premier Kok op te volgen als PvdA-leider en beoogd premier na de parlementsverkiezingen van 2002. Die ambitie ging uiteindelijk niet door – Pim Fortuijn kwam ertussen, zoals bekend – maar dat wist Melkert toen nog niet. Het laatste waaraan hij behoefte had was een rel over zijn rol in de ESF-affaire. Hij was woest.
Er kwam een commissie om het uit te zoeken. Deze commissie-Koning (vernoemd naar Henk Koning, VVD-er, oud-staatssecretaris en oud-president van de Rekenkamer) kwam tot de conclusie dat er nogal rommelig met de subsidies was omgegaan, maar dat niemand blaam trof en dat de schade meeviel. Brussel zou hooguit 70 miljoen euro ten onrechte verstrekt subsidiegeld terugeisen.
Daarna werd het stil rond het ESF-dossier. Melkert vertrok naar Washington als bewindvoerder bij de Wereldbank, een baan die Gerrit Zalm als minister van Financiën voor hem had geregeld zodat hij niet langer in Nederland hoefde te verblijven.
De ESF-affaire was ik lang en breed vergeten, tot afgelopen zaterdag. Tom-Jan Meeus, een van de redacteuren van NRC die het ESF-debacle had verslagen, haalt Rub Krug aan in een artikel (‘Hoe het verliep toen wij de Grieken van Europa waren’). Krug, oud-ambtenaar van Sociale Zaken, is deze week gepromoveerd op de ESF-affaire.
En wat blijkt? Zonder dat er ruchtbaarheid aan is gegeven, heeft Nederland uiteindelijk 875 miljoen euro boete aan Brussel moeten betalen. Ruim twaalf keer zoveel als Henk Koning (“een flutrapport”, aldus oud-ambtenaar Krug) had aangegeven. Plus nog eens 800 miljoen aan niet nader gedefinieerde “extra kosten”.
Bij elkaar heeft het ESF-schandaal Nederland dus 1,675 miljard euro gekost.
Al die jaren is dit vakkundig onder de Haagse pet gehouden.
Ad Melkert is terug in Nederland en sluit een terugkeer in de nationale politiek niet uit. Hij wordt genoemd als de volgende Nederlandse eurocommissaris in Brussel. Laat daar dan toch nog eens iemand het ESF-dossiertje opvragen.
