De Eerste Wereldoorlog was de oercatastrofe van de 20ste eeuw. Tientallen miljoenen doden vielen in de loopgraven en elders – er is geen dorp in Frankrijk waar geen monument staat om de slachtoffers te herdenken, er is geen familie in de betrokken landen die er niet door is getroffen.
Daar, in de vallei van de Somme, bij Verdun, bij Ieper: daar is het geloof in de Europese beschaving gebroken. De opmars van het fascisme en het communisme vinden hun oorsprong in die zinloze massaslachting tussen Europese landen, omdat men geloofde dat definitief ‘andere’ vormen van politiek noodzakelijk waren. De oude wereld had niet alleen afgedaan: de hele traditie was schuldig.
De opkomst van het nazisme en de Tweede Wereldoorlog: ze zijn het directe gevolg van de radeloosheid die in de Duitse Weimarrepubliek overheerste. De overhaaste dekolonisatie die zoveel volkeren aan gewelddadige dictaturen heeft overgeleverd is er mede door veroorzaakt. En ook nu nog ondervinden we de naweeën van wat toen is gebeurd.
Want alle grenzen moesten verdwijnen. Dat er afzonderlijke landen bestonden met hun eigen cultuur en hun eigen belangen was niet langer acceptabel. Ieder onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’ was definitief taboe.
In mijn tweet van afgelopen zondag (12 november) verwees ik hiernaar door te schrijven dat “na dit extreme bloedvergieten de échte Europese zelfdestructie nog [moest] beginnen.” En het bleef niet bij communisme, fascisme, nazisme. Ook na de Tweede Wereldoorlog ging de Europese zelfdestructie door. We accepteerden massale immigratie uit culturen die volkomen haaks op de onze stonden, en omarmden een vorm van ‘multiculturalisme’ waarin we geen enkele waarde van onszelf meer hoog durfden te houden. Uit blinde angst voor ‘nationalisme’ gingen we op in een Europese bureaucratische constructie waarin we de greep over onze grenzen volledig kwijt raakten, waarin we ons spaargeld gingen delen met landen als Italië en Griekenland, en waarin onze democratieën werden gekortwiekt.
Toen, kortom, tussen 1914 en 1918, verloor de Europese beschaving haar zelfvertrouwen, haar richting: haar glans.
En nu, honderd jaar later, zien we hoe dit zelfdestructieve beleid heeft uitgewerkt. We zien dat Europa zichzelf opnieuw moet uitvinden en opnieuw moet opkomen voor wie zij is. Daarom zien we ook – denk ik, hoop ik – “een generatie opstaan die de beschaving weer wil revitaliseren”, zo schreef ik in mijn tweet.
Daarmee verwijs ik naar de algemene kritiek op het doorgeschoten waardenrelativisme dat immigranten uit andere werelddelen en andere culturen niet zozeer verwelkomt, maar eerder buitensluit. Opsluit in hun eigen ‘cultuur’. We zien dat de ongebreidelde immigratie niet langer wordt toegejuicht, en dat mensen voorzichtig weer trots durven te zijn op hun eigen land. Niet op de manier van vroeger – natuurlijk niet, gelukkig niet. Het nieuwe nationalisme kijkt niet neer op andere landen, maar benadrukt de waarde van de eigen gemeenschap – omdat we nu eenmaal behoefte hebben aan een gemeenschappelijk thuis.
Ook zien we dat het paneuropese denken zijn grens heeft bereikt. Alles delen met de landen om je heen werkt niet – sterker, dat werkt juist averechts. De euro blijkt eerder splijtzwam dan bindmiddel. En de democratie kun je alleen maar vormgeven binnen een taalgemeenschap, binnen een land. Al die verschillende volkeren van Europa: ze voelen zich niet vertegenwoordigd door de ongekozen technocraten uit Brussel en Straatsburg en Frankfurt. En ze willen zélf iets te zeggen hebben over hoe ze hun levens vormgeven.
Dat is althans wat ik om me heen zie. Dat is waar ik op doelde met mijn tweet. Niet om de ongehoorde aantallen slachtoffers van die verschrikkelijke Eerste Wereldoorlog te bagatelliseren. Natuurlijk niet. En al helemaal niet om daar een politiek slaatje uit te slaan (zoals Macron, Verhofstadt, en andere voorstanders van de EU de afgelopen dagen overigens wél hebben gedaan). Maar juist om het leed en de schade van die oercatastrofe van de 20ste eeuw in volle omvang te overdenken.
We hebben honderd jaar van zelfdestructie achter de rug. Laten we daar bij stilstaan. Laten we daar lessen uit trekken. En laten we samen de juiste weg kiezen om verder te gaan vanaf het punt waar we nu zijn aanbeland.
