Zoals het hoort zijn goede kunstenaars alomtegenwoordig. Desnoods om volgens eigen zeggen via transcendentale meditatietechnieken een betere creativiteit en vrede te stimuleren. De uitleg die filmregisseur David Lynch in interviews eraan geeft komt aannemelijker, minder eng en zweverig over dan het spiritueel geneuzel van de gemiddelde meditatiegoeroe. Het is een vorm van meditatie waarmee Lynch zich overigens sinds 1973 bezighoudt. Bijzonder is ook zijn het Interview Project. Hierin stuurt Lynch een cameraploeg kriskras door Amerika om gewone Amerikanen te interviewen. Nou ja gewoon? Oprecht schrijnende verhalen over mensen die slachtoffer werden van persoonlijke omstandigheden tijdens de Amerikaanse recessie. Een onthutsend document dat het Amerika van nu pijnlijker blootlegt dan politici en media ooit zullen doen.
De man die sinds 2006 geen speelfilm meer heeft gemaakt moet natuurlijk ook gewoon ordinair de kost verdienen. Voor dure modemerken en popbands die hun suffige imago willen afschudden, maakt hij commercials en clips; Duran Duran zag een compleet optreden door Lynch geregisseerd. Op Youtube zijn een paar voorbeelden te zien van zijn commerciële werkjes. Tussen de ongetwijfeld vele koppen koffie door, Lynch is een verwoed koffiedrinker, ruimt hij ook tijd in voor popmuziek. Er moet echter heel wat aan te pas komen om zijn liedjes van de onnozelheid te behoeden: een stem die vervormt, beats die er een hippe draai aan geven. Veel om het lijf heeft niet.
Silencio
Nee, dan ‘s mans beeldende kunst. In 2010 bezocht ik de tentoonstelling Dark Splendor in Brühl, vlakbij Keulen. Zijn kunstwerken verzamelen visioenen waarin het absurdisme, het ongrijpbare en het surreëele om voorrang strijden. Elk beeld lijkt te willen zeggen: het maakt niet uit wat van je me vindt, probeer me vooral niet te duiden. Lynch is van veel markten thuis, zeker als de schemer inzet en de duisternis valt. In september opent in Parijs de exclusieve nachtclub Silencio. Decor en meubilair werden door Lynch ontworpen.
Twin Peaks
Want hoe zat het nu ook weer met die films van hem? Wie ze heeft gezien omschrijft bizarre, onverklaarbare situaties uit het dagelijkse leven als Lynchiaans, niet zelden benadrukt door het aanhalen van specifieke filmscène. Zo bevond ik me een tijdje geleden in een restaurant van het station in Venlo. Aan een tafel zaten drie vrouwen van ruimschoots de middelbare leeftijd. Twee van hen hielden luidruchtig drukpratend en gebarend een conversatie op gang. De derde dame hoorde het stilzwijgend en wellicht noodgedwongen aan, ongetwijfeld ingegeven door de flagrante misvorming van haar onderkaak. Dit tafereel aanschouwend, gekoppeld aan de nogal bedompte sfeer in de eetgelegenheid, ontlokte aan mijn gesprekspartner de uitspraak: “Dit restaurant heeft een hoog Twin Peaks-gehalte!” Hij doelde vanzelfsprekend op de door David Lynch geschreven tv-serie, waarin vervreemding en surrealisme wordt geschetst aan de hand van even sinistere als absurdistische personages.
De filmbeelden van David Lynch blijven namelijk in het hoofd van de kijker rondspoken. Neem Inland Empire: een drie uur durende aanval op en ondermijning van het onderbewustzijn. De ogenschijnlijk lukraak achterelkaar gemonteerde scènes lokken een subvertelling uit waarin beelden, belichting, montage, acteerwerk en muziek een tuimelende hybride vormen die de kijker in een audiovisuele achtbaan doet belanden. Tenminste, als je er ontvankelijk voor bent. Iedereen is gewend films te bekijken volgens een vaststaande en min of meer met jezelf afgesproken verhaalstructuur. Films waarin het plot doorgaans voorspelbaar verloopt via een begin, een midden en een eenduidige afloop. Enkele van Lynch’ films, volgens mij zijn allerbeste, wijken duidelijk af van dit patroon, al bevatten ze wel degelijk een dramatische ontwikkeling. Lynch filmt het plot volgens een geheel eigen verhaallijn waarvan de zijwegen aanvankelijk onwennig aandoen maar nooit doodlopen. David Lynch daagt de kijker uit een stapje extra te zetten om te komen tot een andere kijk- en gevoelservaring. Eenmaal gewend blijkt de filmtaal van Lynch helemaal niet zo ontoegankelijk of ingewikkeld.
Up to you
Lynch: ”Je begint met een verhaal dat logischerwijs een bepaalde kant op moet gaan. Maar zo voorspelbaar mag het nooit zijn. Aan elk element moet worden getrokken, zodat een nieuwe realiteit ontstaat. Dat kan vooral heel mooi met film worden gedaan. Je speelt in op het onderbewustzijn van de kijker. Hij verwacht A te zien, maar ik trek hem naar B, terwijl B niets met A heeft te maken. Of misschien wel. Dat moet de kijker allemaal zelf maar uitmaken. Zo bereik je dat iedereen zijn eigen film ziet. Ik ben degene die alles aanreikt, daarna is het up to you.”
Met zijn verbeeldingskracht en verteltrant reikt hij dus een weinig voor de hand liggende manier van filmkijken aan en daarmee feitelijk ook een andere wijze van het kijken naar kunst. Lynch maakt het aannemelijk dat je kunst kunt ondergaan zonder dat je jezelf voortdurend vragen hoeft te stellen. Vragen die de acceptatie van ontoegankelijke kunstwerken mogelijk belemmeren. Vragen als: mag ik dit wel goed vinden? Waarom vind ik dit irritant? Wat Lynch betreft hoef je je dergelijke vragen niet meer te stellen. Zelfs gebeurtenissen uit het leven van alledag, hoe banaal ook, moet je vooral niet proberen te duiden: “It’s better not to know so much about what things mean or how they might be interpreted. Psychology destroys the mystery, this kind of magic quality”.
Duivelskunstenaar
De filmkunst van Lynch gaat over het onbenoembare en over de acceptatie van het onbenoembare. Wanneer de acceptatie volledig is gaat hij een stapje verder. Iemand omschreef het als een vreemd soort ironie waarin het macabere en het aardse op zo’n manier samengaan dat blijkt dat het eerste voortdurend in het laatste zit opgesloten.
En ja, dan raken de personages in de films van Lynch met zichzelf in conflict. Levenservaring staat op losse schroeven, zekerheden worden bij het grofvuil gezet. Mensen verworden tot individuen die ambivalent in het leven staan, er een verborgen agenda of moraal op nahouden en zelfs paranoïde trekjes vertonen, soms zonder dat ze zich hiervan bewust zijn. Opeens is iedereen schuldig totdat het tegendeel wordt bewezen. De mens als wandelende tijdbom. De duivelskunstenaar Lynch doet niet anders dan de bewustwording van deze ommekeer geraffineerd registreren. Te zien in Blue Velvet, Lost Highway, Mulholland Drive en Inland Empire.
CC-Foto: Rita Molnár
