De meest voor de hand liggende voorspelling over de wereld na de coronapandemie is dat we zo snel mogelijk terug willen keren naar het leven dat we gewend zijn. Blijft het virus rondwaren en wordt geen vaccin ontwikkeld, dan wordt het moeilijker. In dit geval zullen we ons zo goed als het kan aanpassen om onze oude levenswijze te handhaven. Sommigen zijn het hier niet mee eens. De profeten van Groen roepen op tot een meer duurzame economie. De antiglobalisten zien de coronapandemie als het begin van een deglobaliseringsproces. Populisten zien een kans voor een sterke leider om een nieuwe wereldorde te vestigen. Godsdienstfundamentalisten beschouwen de pandemie als het begin van de eindstrijd, waarbij de messias op komst is.
In deze en de twee volgende bijdragen wil ik onderzoeken wat de coronapandemie teweegbrengt in de samenleving en zal ik proberen een aantal suggesties te doen voor het beleid. Een belangrijke inspiratiebron was de virtuele conferentie, georganiseerd door Akadem, waarin 16 experts hun mening gaven over de wereld na de pandemie. Medici, filosofen, sociologen, bijbelexegeten en anderen kwamen aan het woord.
Pandemieën maken deel uit van de menselijke geschiedenis. Onze voorouders zagen dit als een straf van God. Boeteprocessies waren er het gevolg van en de flagellanten trokken van dorp tot dorp. Nu wordt de coronapandemie beleefd als een beperking van onze macht. We zijn er plotseling bewust van geworden hoe kwetsbaar onze hoog technologische samenleving is en hoe fragiel de menselijke persoon. Een onzichtbaar dodelijk virus waart rond en kan in korte tijd honderdduizenden mensen infecteren. Niet alleen de economie viel stil, maar ook het culturele en sociale leven. We zijn heel wat illusies kwijtgeraakt.
Machtige leiders, zoals Trump en Bolsonaro, hebben nog geprobeerd zich te verzetten tegen de bewustwording van de kwetsbaarheid van de samenleving. Het stijgend aantal doden dwingt hen tot drastische maatregelen. In de meeste landen hebben medici de feitelijke macht overgenomen. Het lijkt alsof de scheiding van kerk en staat is opgeheven met de virologen als de nieuwe hogepriesters, die tijdens persconferenties de regeringsleiders onder hun hoede nemen en nauwlettend in de gaten houden.
Met de bewustwording, of liever de verbijstering over de kwetsbaarheid van de mens wordt de dood opnieuw realiteit. In de westerse samenleving hebben de meeste mensen jonger dan dertig jaar nog nooit een dode gezien. De meeste mensen sterven in een ziekenhuis. Op een begrafenis wordt geen lijkkist meer binnengedragen, maar er komt een in het zwart geklede man met een emmer as naar voren. Mensen sterven in eenzaamheid, echtparen worden brutaal van elkaar gescheiden zodat de stervende geen laatste liefdevolle blik kan werpen op haar of zijn geliefde. Zelfs op de begrafenis wordt het aantal aanwezigen beperkt. Hier ontstaat het besef dat er iets niet klopt. Nooit eerder in de geschiedenis werden stervenden en doden zo mensonwaardig behandeld. Medisch-technologisch loopt alles perfect en steriel. De menselijke dimensie ontbreekt.
Daartegenover staat dat tienduizenden in de ziekenhuizen hun leven riskeren om de patiënten te helpen. De steeds aanwezige doodsdreiging schrikt hen niet af. Gewone mensen getuigen van een ongelooflijke heldenmoed. De meeste burgers zijn solidair en volgen de instructies om verdere besmettingen te voorkomen. Het beste van de samenleving komt naar voren.
We weten niet wat de verdere economische, sociale en psychologische gevolgen zullen zijn van de coronapandemie, maar er is een kans dat de solidariteit tussen de mensen zal toenemen. Misschien komt er een nieuwe vorm van economie die niet meer gericht is op het maken van zoveel mogelijk winst en op dividenden voor de aandeelhouders, maar een economie die tot doel heeft de armoede en de miserie uit de wereld te helpen. Ik hoop dat dit niet bij een mooie droom blijft.
De pandemie is geen oorlog, maar een gesel die de hele mensheid treft. Alle volkeren hebben een gemeenschappelijke vijand. Die vijand hebben we echter zelf een kans gegeven om toe te slaan. De pandemie is geen straf van God, maar het gevolg van de onbezonnenheid en de arrogantie van de mensheid. De mens wil steeds meer meesterschap verkrijgen over de natuur en de natuur neemt wraak. Genetische manipulatie, experimenten met virussen of het ontwikkelen van biologische wapens kunnen altijd uit de hand lopen. Ook de globalisering speelt een rol in de razendsnelle verspreiding van het virus over de gehele wereld. Daarnaast maakt de informatietechnologie het mogelijk om een soort propagandaoorlog te voeren die mensen en volkeren tegen elkaar opzet. Fake news, complottheorieën, het fundamentalistisch en populistisch gedachtengoed verspreiden zich op dezelfde manier als het virus. De gesel zou alsnog een oorlog kunnen worden.
De eerste conclusie die we hieruit kunnen trekken is dat om nieuwe pandemieën te voorkomen of om te leren omgaan met de continue dreiging van een niet te bestrijden virus, we opnieuw moeten leren grenzen te trekken. Ik bedoel zowel fysieke grenzen als psychologische grenzen. Met de wetenschap en de technologie hebben we de grenzen van de natuur verlegd. De natuur keert met deze pandemie terug. De mens wordt op zijn plaats gezet. Hij wordt gedwongen al zijn activiteiten stop te zetten. De maatregelen die de overheid ons oplegt, stellen een grens aan onze bewegingsvrijheid.
De lockdown is een nieuwe sabbath, dit is een dag of een periode voor bezinning. We zijn eventjes verlost geweest van de hectiek van het consumentisme, van de hyperactiviteit op de wegen en de vliegvelden en van het almaar produceren ten koste van het milieu. De lockdown dwong de mens zich terug te trekken binnen de grenzen van zijn ego om zich te bezinnen over de zin van al zijn ingrepen in de wereld. Zullen we na deze periode van reflectie de conclusies durven trekken?
In de twee volgende bijdragen zal worden ingegaan op de lessen die we kunnen trekken uit deze pandemie en wat dit in de praktijk kan betekenen. De hele serie leest u hier.
