(Jill Lawless, Londen, AP, 26 december 2023) – Omdat hij een bord buiten een gerechtsgebouw had vastgehouden om juryleden te herinneren aan hun recht om verdachten vrij te spreken, kan een gepensioneerde tot twee jaar gevangenisstraf krijgen. Voor het ophangen van een spandoek met de tekst Just Stop Oil van een brug kreeg een ingenieur drie jaar gevangenisstraf.
Tientallen mensen zijn gearresteerd omdat ze alleen maar langzaam over straat liepen.
Zij behoren tot de honderden milieuactivisten die zijn gearresteerd voor vreedzame demonstraties in het Verenigd Koninkrijk, waar strenge nieuwe wetten het recht op protest inperken.
De regering zegt dat de wetten extremistische activisten ervan weerhouden de economie te schaden en het dagelijks leven te verstoren. Critici zeggen dat burgerrechten worden uitgehold zonder voldoende toezicht van de wetgever of bescherming door de rechter.
Ze zeggen dat de grootschalige arrestaties van vreedzame demonstranten, samen met overheidsfunctionarissen die milieuactivisten als extremisten bestempelen, een zorgwekkende breuk betekenen voor een liberale democratie.
“Legitiem protest maakt deel uit van wat een land een veilige en beschaafde plek maakt om te leven,” zei Jonathon Porritt. Hij is ecoloog en voormalig directeur van Friends of the Earth, die deelnam aan een wake voor het Central Criminal Court in Londen om te protesteren tegen de behandeling van demonstranten.
“De regering heeft haar intentie heel duidelijk gemaakt, namelijk om legitiem, wettig protest de kop in te drukken en daarvoor elk denkbaar mechanisme te gebruiken dat ze tot hun beschikking hebben.”
Groot-Brittannië is een van de oudste democratieën ter wereld, met de Magna Carta, een eeuwenoud parlement en een onafhankelijke rechterlijke macht. Dat democratische systeem wordt geschraagd door een “ongeschreven grondwet” – een verzameling wetten, regels, conventies en gerechtelijke uitspraken die in de loop van honderden jaren zijn opgebouwd.
Het effect van die lappendeken is dat “we vertrouwen op zelfbeheersing van regeringen”, zegt Andrew Blick, auteur van Democratic Turbulence in the United Kingdom en politicoloog aan het King’s College in Londen. “Je hoopt dat de mensen aan de macht zich gaan gedragen.”
Maar wat als ze dat niet doen? Tijdens drie turbulente en door schandalen geteisterde ambtsjaren heeft Boris Johnson de macht van de premier tot het uiterste gedreven.
Meer recentelijk heeft premier Rishi Sunak het parlement gevraagd om het Hooggerechtshof van het Verenigd Koninkrijk, dat een plan blokkeerde om asielzoekers naar Rwanda te sturen, te overrulen.
Dergelijke acties hebben de druk op de democratische fundamenten van Groot-Brittannië opgevoerd. Critici zeggen dat er scheuren zijn ontstaan.
Zoals de voormalige conservatieve minister van Justitie David Lidington het verwoordde: “De ‘good chap‘ theorie van checks and balances is nu tot op het bot getest.”
De kanaries in de kolenmijn van het recht op protest zijn milieuactivisten. De demonstranten, van groepen zoals Extinction Rebellion, Just Stop Oil en Insulate Britain, beweren dat burgerlijke ongehoorzaamheid gerechtvaardigd wordt door een klimaatnoodtoestand die de toekomst van de mensheid bedreigt.
Sunak heeft de demonstranten “egoïstisch” en “ideologische fanatiekelingen” genoemd, en de Britse regering heeft op de verstoring gereageerd met wetten die het recht op vreedzaam protest aan banden leggen.
Wettelijke veranderingen in 2022 creëerden een wettelijke overtreding van “openbare overlast”, strafbaar met maximaal 10 jaar gevangenisstraf, en gaven de politie meer bevoegdheden om protesten te beperken die als verstorend werden beoordeeld.
Dit werd gevolgd door de Public Order Act van 2023, die de definitie van “ernstige verstoring” verruimde en de politie toestond demonstranten te fouilleren op onder andere sloten en lijm. De wet legt straffen op tot 12 maanden gevangenisstraf voor demonstranten die “belangrijke infrastructuur” blokkeren, ruim gedefinieerd om wegen en bruggen te omvatten.
De regering zei dat ze handelde om “het recht van de gezagsgetrouwe meerderheid om haar dagelijkse leven te leiden te beschermen”. Maar de gemengde mensenrechtencommissie van het parlement waarschuwde dat de veranderingen “een verkillend effect zouden hebben op het recht om te protesteren”.
Dagen nadat de nieuwe wet in mei van kracht werd, werden zes antimonarchistische activisten gearresteerd voor de kroning van Koning Charles III, voordat ze ook maar één Not My King-bord omhoog hadden gehouden. Allen werden later zonder aanklacht vrijgelaten.
In de afgelopen maanden is het tempo van de protesten en de omvang van de arrestaties toegenomen, deels als gevolg van een wetswijziging die slow walking strafbaar stelt. Dat is een tactiek die door demonstranten wordt toegepast om het verkeer te blokkeren door met lage snelheid langs wegen te marcheren. Honderden activisten van Just Stop Oil zijn door de politie aangehouden binnen enkele ogenblikken nadat ze waren begonnen met lopen.
Sommige demonstranten hebben gevangenisstraffen gekregen die als buitensporig strafbaar zijn bestempeld.
Bouwkundig ingenieur Morgan Trowland was een van de twee Just Stop Oil-activisten die in oktober 2022 de Queen Elizabeth II brug over de rivier de Theems bij Londen beklom, waardoor de politie gedwongen werd de snelweg 40 uur lang af te sluiten. Hij werd veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf voor het veroorzaken van overlast. Rechter Shane Collery zei dat de zware straf was “zowel voor de chaos die je hebt veroorzaakt als om anderen ervan te weerhouden jou na te doen”.
Hij werd op 13 december vervroegd vrijgelaten, nadat hij in totaal 14 maanden in hechtenis had gezeten.
Ian Fry, de VN-rapporteur voor klimaatverandering en mensenrechten, schreef de Britse regering in augustus een brief over de zware straffen en noemde de anti-protestwet een “directe aanval op het recht op vrijheid van vreedzame vergadering”.
Michel Forst, de speciale VN-rapporteur voor milieuactivisten, noemde de Britse wetten in oktober “angstaanjagend”.
De conservatieve regering heeft de kritiek van de hand gewezen.
“Degenen die de wet overtreden zouden de volle kracht ervan moeten voelen,” zei Sunak in een reactie.
Nog verontrustender, zeggen sommige juristen, is de “justitiële loterij” waar gearresteerde demonstranten mee te maken krijgen. De helft van de milieuactivisten die door jury’s zijn berecht, zijn vrijgesproken nadat ze hun motieven hadden uitgelegd. Hieronder negen vrouwen die de ruiten van een bank met hamers hadden ingeslagen en vijf activisten die het ministerie van Financiën met nepbloed uit een brandweerslang hadden besproeid.
Maar bij sommige andere rechtszaken hebben rechters verdachten verboden om klimaatverandering of hun redenen om te protesteren te noemen. Verschillende beklaagden die de bevelen negeerden zijn gevangen gezet wegens minachting van de rechtbank.
Tim Crosland, een voormalig overheidsadvocaat die milieuactivist is geworden, zei dat het “kafkaësk is als mensen terechtstaan en ze een prop om hun mond hebben”.
“Dat voelt als iets dat in Rusland of China gebeurt, niet hier,” zei hij.
Om haar bezorgdheid over dergelijke bevelen van rechters te benadrukken, stond gepensioneerd maatschappelijk werkster Trudi Warner in maart buiten bij het Inner London Crown Court met een bord. Hierop stond: “Juryleden – U hebt het absolute recht om een verdachte vrij te spreken op basis van uw geweten”.
Ze werd gearresteerd en later door de advocaat-generaal op de hoogte gesteld dat ze vervolgd zou worden voor minachting van de rechtbank, waarop maximaal twee jaar gevangenisstraf staat. Groot-Brittannië heeft strenge wetten voor minachting, bedoeld om juryleden te beschermen tegen inmenging.
Sindsdien hebben honderden mensen soortgelijke borden buiten gerechtsgebouwen gehouden om te protesteren tegen een aanklacht die volgens hen de grondslagen van juryrechtspraak ondermijnt. Twee dozijn van de Defend Our Juries-demonstranten zijn ondervraagd door de politie, hoewel tot nu toe niemand behalve Warner aangeklaagd is.
Porritt zei dat het doel is “om onder de aandacht te brengen dat er nu een aanval is op de rechtsgang en op het recht van juryleden om vrij te spreken volgens hun geweten.”
Veel juridische en constitutionele experts zeggen dat de behandeling van demonstranten slechts één symptoom is van een steeds roekelozere houding ten opzichte van de democratische structuren van Groot-Brittannië die is aangewakkerd door Brexit.
Het Britse referendum van 2016 over het al dan niet verlaten van de Europese Unie werd gewonnen door de leave-campagne. Die beloofde om de soevereiniteit van het parlement – en bij uitbreiding van het publiek – en de controle over de grenzen, het geld en de wetten van het Verenigd Koninkrijk te herstellen.
De scheiding bracht Boris Johnson aan de macht, die beloofde om “Brexit voor elkaar te krijgen”, maar niet voorbereid bleek op de complexiteit van het ontrafelen van decennialange banden met de EU.
Johnson testte de ongeschreven grondwet van Groot-Brittannië. Toen wetgevers zijn pogingen om het blok te verlaten zonder een scheidingsovereenkomst blokkeerden, schorste hij het parlement. Totdat het Hooggerechtshof van het Verenigd Koninkrijk dat onwettig verklaarde.
Later stelde hij voor om de internationale wetgeving te overtreden door het Britse uittredingsverdrag met de EU te verbreken.
Hij raakte ook verstrikt in persoonlijke schandalen – van duistere financiering voor zijn vakanties en huisdecoratie tot afsluitingsfeesten tijdens de pandemie. Uiteindelijk werd hij in 2022 uit zijn ambt gezet door zijn eigen wetgevers die hem zat waren en later bleek dat hij had gelogen tegen het parlement.
“Mensen werden verheven tot hoge ambten door Brexit die zich vervolgens gedroegen op manieren die moeilijk te verenigen waren met het behoud van een stabiele democratie,” zei Blick, de King’s College professor.
In november oordeelde het Hooggerechtshof van het Verenigd Koninkrijk dat een plan van Sunak om asielzoekers op een enkele reis naar Rwanda te sturen onwettig was omdat het land geen veilige plek is voor vluchtelingen. De regering heeft hierop gereageerd met een plan om een wet aan te nemen die Rwanda veilig verklaart, ongeacht wat het hof zegt.
Het wetsvoorstel, dat momenteel bij het parlement ligt, heeft voor consternatie gezorgd onder juristen. Voormalig advocaat-generaal Edward Garnier zei: “De wet veranderen om Rwanda een veilig toevluchtsoord te verklaren is net zoiets als een wetsvoorstel waarin staat dat het parlement heeft besloten dat alle honden katten zijn”.
Maar Blick zegt dat de ongeschreven grondwet van Groot-Brittannië betekent dat checks and balances gemakkelijker terzijde geschoven kunnen worden dan in sommige andere democratieën.
“Er kan eigenlijk niets als ongrondwettelijk worden beschouwd”, zegt hij. “Er is dus geen echte blokkade op politieke macht, behalve dat je daar terugkomt bij zelfbeheersing.”
In het Britse systeem is het de bedoeling dat het parlement fungeert als een bolwerk tegen de uitvoerende macht. Maar in de afgelopen jaren heeft de regering wetgevers steeds minder tijd gegeven om wetgeving te onderzoeken.
Omdat de conservatieve regering een grote meerderheid heeft in het Lagerhuis, kan ze wetsvoorstellen erdoor drukken. Veel wetten worden in de vorm van een geraamte aangenomen en de details worden later ingevuld door middel van zogenaamde secundaire wetgeving, die niet de volledige parlementaire controle krijgt die aan een wetsvoorstel wordt gegeven.
Het House of Lords, de hoogste kamer van het parlement, moet steeds vaker wetten die door het House of Commons zijn aangenomen, onderzoeken en proberen te wijzigen.
De Lords zijn dit jaar maanden bezig geweest om de anti-protest bepalingen in de Public Order Act af te zwakken. Maar uiteindelijk kan het Hogerhuis het Lagerhuis niet overrulen.
“Natuurlijk is de Lords onverdedigbaar, maar dat is de Commons in zijn huidige vorm ook,” vertelde William Wallace, een Liberaal-Democratisch lid van de Lords, tijdens een recente conferentie over de Britse grondwet. “Het Lagerhuis heeft het gedetailleerde onderzoek van wetsvoorstellen van de regering bijna opgegeven.”
Sinds Brexit hebben academici, politici en anderen het democratisch tekort van Groot-Brittannië besproken in een reeks bijeenkomsten, conferenties en rapporten. Voorgestelde oplossingen zijn onder andere burgervergaderingen, een nieuw orgaan om toezicht te houden op de grondwet en een hogere lat voor het wijzigen van belangrijke wetten. Maar niets van dat alles ligt in het verschiet – laat staan een geschreven grondwet.
De demonstranten zeggen ondertussen dat ze zowel voor de democratie als voor het milieu vechten.
Sue Parfitt, een 81-jarige Anglicaanse priester die meer dan ze zich kan herinneren is gearresteerd als lid van de groep Christian Climate Action, is twee keer vrijgesproken van strafrechtelijke vervolging. Ook zij werd ondervraagd door de politie nadat ze een bord buiten de rechtbank had gehouden om juryleden op hun rechten te wijzen.
“Het is de moeite waard om het recht op protest levend te houden, los van klimaatverandering,” zei ze.
“Het zou moeilijk voor me zijn om op mijn 81e naar de gevangenis te gaan. Maar ik ben bereid om te gaan. In zekere zin is naar de gevangenis gaan het ultieme statement dat je kunt maken.”
