Rob was vier. Hij trok zijn Ma jankend aan haar rok:
Rob: ‘Maááá, Jantje heeft me afgetuigd!’
Ma: ‘En wat is het probleem?’
Rob: ‘Het doet pijn! Het is onrechtvaardig! Mijn vrijheid en mijn lichaam zijn aangetast!’
Ma: ‘Gisteren hebben ook Pietje en Marinus je in elkaar getimmerd. Kom op, iedereen doet het. Dus wat is het probleem?’
Rob: ‘Ma, je bent de grootste sofiste ooit. Jouw drogreden is een tu quoque: als Pietje en Marinus mij in elkaar beuken, wil dat niet zeggen dat Jantje het ook mag doen.’
Ma: ‘Rob, hier is een goede les voor je. Moraal en logische argumenten zijn voor mietjes; echte mannen troeven anderen af in macht en slinksheid. De morele en juridische wetten moet je in je voordeel buigen terwijl je anderen verleidt om die te respecteren. Je moet doen alsof je die ook trouw respecteert om vertrouwen te wekken, om beter te kunnen misleiden. Maar als je geen kans hebt om gepakt te worden, moet je die regels schenden, doen wat in je voordeel is, ongeacht hoeveel lijken je zal maken. Daarom moet je zo snel mogelijk aan de macht komen, om geen last van regels te hebben. Ik zal je helpen. Straks schrijf ik een anonieme brief aan de schooldirectie dat Jantje, Pietje en Marinus stelen uit de geldkas en andere kinderen verkrachten. En in het weekend gaan jullie met de school rotsen beklimmen. Kieper jij die drie in een ravijn als je het op een ongeluk kan laten lijken. Zo werkt de wereld nu eenmaal.’
Dit gesprek was fictief maar Rob de Wijk denkt waarschijnlijk zoals Ma. In een interview in de Volkskrant, op een vraag over Edward Snowden antwoordde hij: ‘Alsof de Russen en Chinezen zelf geen grote afluisteraars zijn. Kom op, iedereen doet het.’
Nou en? Waarom is het relevant dat de Russen en Chinezen grote afluisteraars zijn? Als de Russen en Chinezen mijn bedrijfsgeheimen stelen, moet ik blij zijn dat de Amerikanen het ook doen? En stel dat ik mijn materiaal over een wetenschappelijk werk op het internet bewaar en de NSA of Microsoft geeft al mijn werk aan Amerikaanse onderzoekers. Waarom zou ik blij moeten zijn?
Maar waarschijnlijk is De Wijk een machiavellist en vindt hij dat je de macht met alle middelen moet grijpen en je vrij bent om andere mensen als wegewerpvoorwerp te gebruiken. Ook een ander onderdeel van het interview suggereert machiavellisme, want hij zegt dat Snowden het ‘landsbelang en veiligheidsbeleid op het spel’ zet. Dit suggereert dat De Wijk het landsbelang als ongebreideld ziet: alles wat in je voordeel is, mag je doen, je mag in het buitenland roven, vermoorden, verkrachten, mensen in slavernij drijven en alles doen wat in het landsbelang is.
Want slechts een machiavellist maakt geen onderscheid tussen legitieme en illegitieme belangen. Het is misschien in mijn belang om Rob’s geld te jatten, maar het is een illegitiem belang. Op dezelfde manier bestaan ook in volkenrecht legitieme en illegitieme belangen. En de Amerikanen, de Russen en de Chinezen hebben geen enkel legitiem belang om mij te bespioneren.
Slechts een machiavellist roept dat de raison d’État alle andere argumenten overtroeft, dat jij – als wieltje in de staatsmachine – slechts de bevelen moet opvolgen en slechts aan je bevelgever dociel moet rapporteren als je een lont ruikt. En verder je bek houden.
Slechts een machiavellist verleidt je met dubbele standaards en hoopt dat je dom bent en blind. Want De Wijk, de Amerikanen de Russen en de Chinezen zeggen dat je niet vrij ben om terroristische aanslagen te plegen, terwijl aanslagen een eitje zijn. Zij menen: ‘We mogen je alles aandoen wat wij willen, je bespioneren, ontvoeren, op verlaten eilanden zonder rechtszaak voor de rest van je leven opsluiten, martelen en zelfs vermoorden. Maar jij mag ons niks aandoen, noch mag jij ons in een internationale rechtbank aanklagen. En jij weet heel goed dat wij het beter weten. Capisci?’
Een goed rationeel argument is neutraal
De Wijk zegt wel dat hij zich zorgen over privacy maakt, maar dat Snowden een geheimhoudingsplicht heeft ondertekend en daardoor niet voor eigen rechter mag spelen. Snowden mag – volgens De Wijk – niet in zijn eentje het ‘landsbelang en veiligheidsbeleid’ op het spel zetten. De Wijk slaat de plank mis, omdat Snowden een groter morele plicht heeft tegenover mij, jou en alle mensen ter wereld dan zijn geheimhoudingsplicht, het landsbelang en het veiligheidsbeleid van Obama. Snowden handelt correct en rationeel als we het met een neutraal oog bekijken.
We zijn weliswaar psychologisch geneigd om naar het probleem machiavellistisch te kijken. We denken dat de Amerikaan onze vriend is en als hij andere landen berooft en onderdrukt, zijn oorlogsbuit in onze buidel zal doorsijpelen. Bijvoorbeeld als de VS Irak aanvallen steunen we de VS omdat we hopen dat Shell vette contracten zal krijgen, Shell belasting in Nederland zal betalen en Nederlanders een baan zal geven. We denken aan onze macht en sluiten onze ogen, in de hoop dat wij ook met de spionage mogen meedoen. Maar als we een neutraal rationeel argument willen, moeten we vergeten dat de VS onze vrienden zijn en dat we profijt kunnen hebben van hun misdaden.
Dus laten we neutraal kijken. Stel je voor dat we met elkaar zouden kunnen debatteren en onderhandelen in een ‘democratiekamer’, al vóór onze geboorte; bijvoorbeeld als ‘geesten’ in een denkbeeldige hemel, zonder te weten als welke persoon we geboren zullen worden. Welke gedragsregels zou je in een universeel sociaal contract zetten? Welke regels zou je aan iedereen opleggen, desnoods met geweld? En bij welk gedrag zou je dit rationeel contract als ongeldig beschouwen en jezelf weer vrij achten om alles te doen wat je wilt om jezelf te behoeden, zelfs aanslagen te plegen?
Je hebt een veel grotere kans om geboren te worden in een land net zo rijk als de stad Utrecht, dan in Amerika, Rusland, China of ergens in een machtig land. De kans is minimaal dat je de Amerikaanse triljoenen zal hebben om zeven keer meer dan de rest van de wereld aan wapens te hebben, het meest uitgebreide spionagenetwerk, middelen om de Veiligheidsraad te bespioneren, geld om de Veiligheidsraad om te kopen, en daar ook nog een vetorecht te hebben.
In de hemelpositie zou het rationeel zijn om de gedragsregels zo te maken dat jij voldoende vrijheid, veiligheid, mensenrechten hebt, ook als je in de slechtste situatie geboren zou worden. Want als rationeel wezen ben je niet bereid om Russische roulette met je toekomstige leven te spelen. Je zou nooit een contract ondertekenen waarin de machtigen de vrijheid en voorrechten zouden hebben als de Amerikanen, Russen en de Chinezen nu. Je bent niet dom.
En het zou rationeel zijn om in dat contract op te nemen dat als je toevallig als Snowden geboren zou zijn, een morele plicht tegenover alle andere mensen zou hebben om hen te hoeden tegen NSA-praktijken. En die plicht zou je voorrang geven op alle eventuele toekomstige geheimhoudingsplichten en alle illegitieme landsbelangen.
Dus zo zou je vanuit een neutrale rationele positie denken. Slechts als je een charlatan bent, denk je zoals Rob de Wijk.
