We hebben zeventig jaar in vrede geleefd zodat we vergeten zijn wat een vijand is. Met het islamitisch terrorisme ervaren we opnieuw de dreiging. Om die vijand goed te kunnen bestrijden, is het belangrijk te begrijpen wie deze vijand is en waarom hij zo gewelddadig is. Wat motiveert zijn haat naar ons toe? Waarom voelden tienduizenden jongeren vanuit de hele wereld zich aangetrokken tot de ideologie van ISIS? Waarom is een jihadist bereid zijn eigen lichaam en dat van zijn slachtoffers te offeren?
Die vragen zijn niet bedoeld om hun gedrag te rechtvaardigen of te vergoelijken, maar om het beter te begrijpen. Veel terroristen zijn in Europa geboren en woonden tussen ons. Wat heeft hen ertoe gebracht de wapens op te nemen tegen het land waar ze zijn opgegroeid en waar ze vaak goed geïntegreerd leken te zijn?
Het probleem is dat de verklaringen vaak te simplistisch of fout zijn, zodat we op het verkeerde spoor worden gezet en geen goede antwoorden weten. Het jihadisme is bijvoorbeeld geen terugkeer van de religie in onze verlichte samenleving. De religie heeft altijd voortbestaan. In de vorige eeuw waren het nationaal-socialisme en het stalinisme ook een soort religie en in onze tijd hebben velen een rotsvast ’geloof’ in de multiculturele samenleving, de globalisering of de vrijemarktwerking.
Het gaat ook niet om een botsing tussen beschavingen. Tussen Europa en de islamitische landen rondom de Middellandse Zee is er al eeuwenlang een intense wisselwerking. Beide beschavingen kennen het monotheïsme en de invloed van de Griekse cultuur gold destijds ook voor de islamitische cultuur.
Verder is er verwarring over de vraag of het jihadisme nu wel of niet tot de islam hoort en of het de echte islam is. Beide beweringen zijn verkeerd, maar in het actuele debat is het heel moeilijk tot een evenwichtig antwoord te komen. We kunnen het jihadisme het best zien als deel uitmakend van de islam, maar dan wel als een vervorming ervan.
Om het jihadisme te begrijpen moeten we daarom zoeken in een andere richting. Volgens Jacob Rogozinski, hoogleraar filosofie aan de universiteit van Straatsburg, is het jihadisme het resultaat van ’desincorporatie’ (geen lichaam meer vormen; de samenleving vormt geen organisch geheel meer).
Wat wordt bedoeld met desincorporatie? In vroeger tijden stond de koning of de keizer aan het hoofd van het land. In het christendom is Christus de koning van het godsvolk. In de moderne democratie daarentegen heeft ieder burger een gelijke stem en regeert ’het volk’. Volgens de Franse filosoof Claude Lefort is bij desincorporatie de plaats van de macht leeg.
Dit betekent dat in vroeger tijden het volk gezien kon worden als deel van een lichaam met aan het hoofd een mens die met alle gezag en ontzag was omringd. In de huidige tijd is dat lichaam ontbonden en is er geen hoofd meer. De mensen voelen zich niet meer als elementen van een groot lichaam. Dit heeft als voordeel dat iedereen gelijk is en elk individu over maximale vrijheid beschikt. Het nadeel is dat de mensen zich niet meer verbonden voelen met elkaar, dat er geen tradities meer zijn en dat voor velen niet duidelijk is welke plaats of functie zij in de samenleving hebben. Dit leidt tot angst, vooral bij diegenen die zich niet naar waarde geschat weten en die zich buitengesloten voelen. Deze mensen zoeken geforceerd naar erkenning via afwijkend gedrag. Veel moslims lijden onder een tekort aan erkenning, voelen zich buitengesloten en de islam heeft de afgelopen eeuwen veel terrein en oorlogen verloren. Dit leidt tot gevoelens van jaloezie en haat, vooral dan tegenover de twee andere monotheïsmen.
Bovenstaande verklaart nog niet waarom jihadisten zo wreed zijn en waarom zij zichzelf opblazen en andere levens mee verwoesten. Het is te simpel om te stellen dat het gaat om barbaren of over psychiatrisch gestoorden. ISIS is voor ons een raadselachtige beweging die tegelijkertijd politiek, religieus, transnationaal, archaïsch en modern is. Haar doelen en strategieën zijn voor ons moeilijk te begrijpen. ISIS heeft suïcidaal gehandeld, in die zin dat ze zowel Rusland als het Westen tegenover zich kregen. Een kolossale overmacht waartegen de nederlaag vast stond. Rogozinski gaat daarom een stap verder om dit onbegrijpelijke te vatten.
In de drie monotheïsmen staat de figuur van Abraham aan het begin. Abraham bracht een offer aan God, namelijk zijn eigen zoon, maar dit offer werd door God onderbroken. Op bevel van God kan geen menselijk offer worden gebracht. Dit was een unieke stap in de menselijke geschiedenis, want het was een breuk met het Oedipuscomplex waarbij de vader door de zonen werd gedood. Het Abrahamisme leidde tot drie beschavingen waar het offeren van een mens werd gesublimeerd. Het jodendom heeft het offer vervangen door de studie van de Torah. Het christendom houdt een symbolisch offer in de eucharistie. De islam houdt eenmaal per jaar een bloedig offer van een schaap. Het jihadisme is een terugkeer naar het menselijk offer. Het eigen lichaam en dat van de slachtoffers wordt geofferd om opgenomen te worden in de gemeenschap bij God in het paradijs. In die zin is het jihadisme een aberratie van de islam, want Allah wil geen mensenoffers.
Voor de westerse verlichte mens zal deze laatste uitleg zinloos lijken. Het jihadisme is echter een religieuze beweging. Een passende strategie houdt hier rekening mee. Dat vinden we terug bij Erdogan in Turkije. Hier voelt het volk zich met elkaar verbonden en er is een sterke leider. Vergelijk dit met bovenstaand beeld van het lichaam en het hoofd. Er zijn nauwelijks of zelfs geen Turkse jihadisten want de islam is sterk in Turkije. Een afwijking zoals bij de jihadisten heeft daar geen reden van bestaan.
Willen we de Europese jihadisten en de ISIS-leden uit het Midden-Oosten wegleiden uit hun suïcidale weg vol wreedheid, dan geeft Turkije het voorbeeld van de juiste strategie. In het Midden-Oosten en Noord-Afrika moet een islamitisch rijk komen met een sterke leider. Om die reden pleit ik er al jaren voor dat de moslims uit Europa vertrekken om die oplossing mogelijk te maken, zodat alle moslims trots kunnen zijn op het land dat ze hebben opgebouwd. Dit lijkt mij de enig mogelijke weg naar deradicalisering. Alle andere deradicaliseringsprogramma’s vanuit een westers perspectief zijn gedoemd te mislukken.
Helaas zijn er twee krachten die de oplossing verhinderen. Ten eerste is er de Europese Unie die in feite Turkije bestrijdt vanuit westerse waarden, onder de noemer van de ’Universele Mensenrechten’. Ten tweede zijn er de multiculturalisten die de moslims willen integreren in Europa, wat een onmogelijke opdracht is en fundamenteel ingaat tegen de kernboodschap van de koran. Dat beide krachten daardoor het jihadisme tot leven hebben gewekt en ook in de toekomst dit zullen blijven doen, is een constatering die voor hen heel moeilijk te verteren is.
