Heel soms zijn wetenschappelijke proefschriften een schot in de roos. Een voorbeeld komt van Bastiaan Rijpkema, een Leidse rechtsfilosoof die promoveerde op het thema ‘weerbare democratie’ of in gewoon Nederlands: hoe kan de democratie zichzelf beschermen tegen ondemocratische krachten? Hoe kan de democratie ervoor zorgen dat ze niet met democratische middelen wordt afgeschaft? Het boek van Rijpkema haalde meerdere drukken en had nog politieke invloed ook: de staatscommissie over het parlementair stelsel heeft dit thema geagendeerd.
Het succes van Rijpkema kan deels worden verklaard door de actualiteit. De vraag of de democratie zichzelf mag afschaffen is door de ontwikkelingen in Polen en Hongarije uiterst actueel. Woensdagavond is er een debat aan de Universiteit Leiden over de democratie in deze twee landen. Er komt meteen ook een tweede boek over deze thematiek uit. De les van de avond blijft impliciet: hoewel velen naar de EU kijken voor een oplossing, kan Brussel maar betrekkelijk weinig aan dit probleem doen. In de praktijk zelfs helemaal niks.
Volkskrant-correspondent Jenne Jan Holtland legt de situatie in Polen uit. De Poolse regering wordt gevormd door de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) van Jaroslav Kaczynski. Deze partij vindt dat Polen tot op het bot verrot is en dat heeft alles te maken met de overgang van het communisme naar het kapitalisme in 1989. Er is volgens PiS te veel continuïteit geweest: er is een stevige breuk met het verleden nodig. De oude orde is nooit echt vervangen en dat zou alsnog moeten gebeuren. Kaczynski vindt dat hij een historische missie te volbrengen heeft.
Voor PiS is de volkswil belangrijker dan het recht en bovendien ziet de partij instituties als puur instrumenteel. PiS regeerde eerder tussen 2005 en 2007 in een coalitieregering. Toen werd veel beleid afgekeurd door het Poolse Constitutionele Hof. Dit is dus ook een reden waarom PiS nu juist dit hof aanpakt en rechters massaal vervangt. De rechtsspraak is inmiddels niet meer onafhankelijk. PiS gelooft niet in compromissen en de regering legt uitspraken van het Europese Hof naast zich neer. Dat laatste is binnen de EU ongekend.
In Hongarije regeert de partij Fidesz van Victor Orban. Ook hier zijn problemen met de democratie: Fidesz regeert over haar graf heen. De oppositie kan de verkiezingen nog maar nauwelijks winnen en kan bovendien de koers van het land na eventuele winst niet of nauwelijks wijzigen. Belangrijke wetten kunnen alleen nog met een tweederde meerderheid worden veranderd. Er is een fiscale raad ingesteld die begrotingen kan afkeuren. Deze raad zal blijven bestaan als Fidesz niet meer aan de macht is, maar er zitten wel alleen vertegenwoordigers van Fidesz in.
GroenLinks-Europarlementariër Judith Sargentini doet onderzoek naar de Hongaarse democratie. Ze was er onlangs op werkbezoek. Ze vertelt dat het op zichzelf al een hele toer is geweest om het Europees Parlement in te laten stemmen met dit onderzoek. Het is er gekomen omdat meerdere christendemocraten – de fractie waar naast het CDA ook Fidesz in zit – zich van stemming onthielden. Het rapport van Sargentini moet straks tweederde meerderheid halen om de lidstaten te dwingen een eigen onderzoek naar de situatie in Hongarije te starten.
Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat dat zal lukken.
Hoogleraar Europees Recht Rick Lawson somt redenen op om iets aan de situatie in Polen en Hongarije te doen. Puur pragmatisch is al dit beleid niet goed voor het investeringsklimaat en is het ook slecht voor de samenwerking tussen rechters. Rechters in Nederland moeten die in Polen kunnen vertrouwen. Ook de mensenrechten zijn een reden in te grijpen: de rechten van minderheden worden geschonden. Juridisch geldt dat Polen en Hongarije zelf met deze Europese verdragen hebben ingestemd. Ze moeten zich er dus ook aan houden.
De situatie in Polen is aanleiding geweest tot een artikel 7-procedure, die ertoe kan leiden dat het land zijn stemrecht in de EU verliest. Ook in deze procedure zijn er veel tussenstappen. Toch is de uitkomst al duidelijk: Polen zal haar stemrecht niet verliezen omdat daarvoor een unanieme beslissing van alle EU-landen nodig is. Hongarije is sowieso tegen. Ook is de vraag of Tsjechië en de Baltische Staten deze stap zouden steunen.
Oud-president van de Hoge Raad Geert Corstens vindt het toch goed dat de EU deze procedure in gang heeft gezet. Het is goed om een signaal af te geven. Dat is ook een steuntje in de rug voor de mensen in Polen die tegen het beleid van PiS zijn.
Hoogleraar Lawson meldt dat diplomatie en economische druk weinig opleveren. Dat geldt ook voor het voeren van gerechtelijke procedures want die duren veel te lang. Soms zijn klagers bij het hof in Straatsburg al overleden voordat er een uitspraak wordt gedaan. Er liggen sowieso duizenden zaken op afhandeling te wachten. Intussen kunnen Hongarije en Polen gewoon op de huidige voet verder gaan.
Het Brusselse vergadercircuit roept ondertussen dat Polen en Hongarije moeten worden aangepakt, maar de EU kan dat niet realiseren. De vraag blijft of er überhaupt iets aan te doen is als de betreffende regeringen de steun van een groot deel van hun bevolking hebben. Die vraag wordt deze avond niet gesteld.
Er komt wel een andere vraag op: een man in de zaal wil weten waar de EU zich eigenlijk mee bemoeit. Afshin Ellian zegt dat de Poolse verkiezingen eerlijk zijn verlopen. Correspondent Holtland bevestigt dat. Zijn wedervraag is of dat de Poolse regering het mandaat geeft om de eigen grondwet aan zijn laars te lappen.
Wat er dan gebeurt is veelzeggend: er komt geen antwoord.
