Het Alan Turing Institute, een Britse instelling voor Data Science en Artificial Intelligence, heeft als doel de regering de juiste algoritmes te geven bij het gebruik van overvloedige informatie, big data genaamd. In een zojuist verschenen rapport wordt gewaarschuwd dat de strijd tegen de ergste crises van de 21ste eeuw, variërend van pandemieën tot de klimaatverandering, verloren gaat worden als er een gebrek is aan ’epistemic security’. Met dit begrip wordt bedoeld dat onze kennis veilig en zeker is, dat we weten wat vals is zodat we fake news van juiste informatie kunnen onderscheiden. Als we het in de samenleving niet hierover eens zijn of als er geen gedeeld geloof is over de aard van de crisis en over de manier om het op te lossen, dan is de kans op een effectieve collectieve inspanning niet erg waarschijnlijk. De coronapandemie maakt duidelijk hoe belangrijk het is dat we allen samenwerken om het virus effectief te bestrijden.
Epistemic security is afhankelijk van vier factoren. Ten eerste moeten we onze aandacht erbij houden. Dit is niet makkelijk in een tijd van informatie-overvloed. Ook proberen politici, journalisten, belangengroepen en anderen de aandacht van de bevolking met alle middelen te trekken. Jammer genoeg slagen diegenen die een appel doen op emoties en op bestaande overtuigingen daar vaak het best in.
Ten tweede moeten we uit onze bubbel durven te komen. Als we alleen omgaan met mensen die dezelfde overtuigingen hebben, zoals in Facebook-groepen of de mainstream media, is er weinig kans om tegenstrijdige informatie in beschouwing te nemen. Met gelijkgestemden omgaan biedt schijnveiligheid.
Ten derde moeten we weten wie doelgericht valse informatie verspreidt en wie dit doet uit onwetendheid. Dank zij de informatietechnologie kan de bevolking makkelijker dan ooit gemanipuleerd worden. In politieke campagnes kunnen video’s zodanig gefabriceerd worden dat tegenstanders in een kwaad daglicht komen te staan. Een viroloog die een ongelukkige opmerking maakt over mogelijke bijwerkingen van een vaccin, kan onbedoeld een anti-vaccinatiecampagne op gang brengen.
Ten vierde moeten we weten wie we kunnen vertrouwen. Iemand van onze eigen groep vertrouwen we meer. We kijken ook naar non-verbale communicatie, de toon waarop iets wordt gezegd of naar de lichaamstaal om vast te stellen of iemand betrouwbaar is. Met de moderne informatietechnologie kan dit worden gemanipuleerd. Extreme denkbeelden kunnen worden voorgesteld als algemeen aanvaard door de eigen groep of zeer betrouwbaar uitziende ’deskundigen’ spreken ons toe via de sociale media.
Deze vier factoren tonen aan hoe moeilijk het is om over een zeer complex verschijnsel als Covid-19 een weloverwogen oordeel te vellen. Goede voorlichting van de overheid en veilige vaccins betekenen nog niet dat mensen de maatregelen zullen opvolgen of zich zullen laten vaccineren. De mensen moeten het ook geloven en er vertrouwen in hebben; dat is juist afhankelijk van bovengenoemde factoren. De onderzoekers van de Alan Turing Institute beschrijven als worst-case scenario de ’epistemic babble’, hierbij verliest de gehele bevolking de bekwaamheid om een onderscheid te maken tussen waarheid en fictie. Ondanks alle beschikbare informatie weten de mensen niet meer of iets al of niet waar is. Bij een pandemie wordt solidariteit met het beleid dan ook onmogelijk. Volgends deze auteurs staan we dichter bij dit scenario dan de meesten vermoeden.
Om epistemic security te bereiken is het nodig vier onderdelen van het informatieproces te beïnvloeden: hoe en door wie wordt de informatie geproduceerd, hoe wordt het verspreid, wie neemt er kennis van en wie evalueert de juistheid ervan? Dit vereist een holistische aanpak waarbij alle actoren worden geïdentificeerd. Het Alan Turing Institute adviseert de volgende strategieën:
Diegenen die bewust of uit onwetendheid valse informatie verspreiden alsook de instellingen die dit mogelijk maken, moeten opdraaien voor zo hoog mogelijke kosten.
De bevolking moet makkelijk betrouwbare bronnen kunnen identificeren. Een certificaat kan uitgereikt worden aan organisaties die zorgvuldig informatie verzamelen, de waarheid checken en zich op verifieerbare feiten baseren. De bronnen moeten divers zijn zodat alle bevolkingsgroepen worden gehoord. Minderheden of mensen met een afwijkende mening moeten bewijzen dat zij betrouwbare en relevante informatie geven (dat geldt uiteraard ook voor de meerderheid).
Er moet een systeem georganiseerd worden om snel valse informatie op te sporen zodat, vooral in tijden van crisis, direct ingegrepen kan worden. Hierbij moet worden vermeden dat extreme denkbeelden van een kleine minderheid te veel aandacht krijgen en daardoor in het oog van anderen aan geloofwaardigheid winnen. Een goed geïntegreerde aanpak is hier geboden.
Om de bovenstaande strategieën goed toe te kunnen passen is het van belang dat een netwerk van experts en veiligheidsbeambten wordt opgericht. Verschillende disciplines moeten hierin vertegenwoordigd zijn en er wordt samengewerkt met universiteiten en onafhankelijke onderzoeksinstituten.
Bij deze strategieën blijft toch de vraag hangen wie op basis waarvan bepaalt wat waar is en wat vals is. Zijn experts altijd dé dragers van de waarheid? Ik licht dit toe vanuit mijn eigen ervaring. In mijn vakgebied, de jeugdcriminaliteit, heb ik gedurende vijftig jaar de wetenschappelijke literatuur bijgehouden. Er kwam een moment waarop ik zelden iets nieuws las. Toen wist ik nagenoeg alles wat wetenschappelijk bekend was over jeugdcriminaliteit. Met als conclusie dat ik besefte hoe weinig ik weet en hoeveel onzekerheden nog bestaan. Toch moet er gehandeld worden. Ik moest onder andere aan de kinderrechter adviezen geven over de aanpak. Ik hield mijn hart vast als een vrouwelijke kinderrechter of officier van justitie zich door haar emoties liet leiden. Ooit deed ik onderzoek over de vonnissen van kinderrechters in de verschillende gerechtelijke arrondissementen. Daaruit kwam het overtuigend bewijs uit dat er grote verschillen waren ten gevolge van de subjectiviteit van de oordelen van de rechters.
Ik loste dit dilemma van gebrek aan kennis of van de onmogelijkheid tot het trekken van de juiste conclusies op door zo open mogelijk informatie in te winnen bij alle betrokkenen: de ouders, de leerkrachten, de wijkagent, de slachtoffers, de crimineel zelf, enzovoort. Op die manier kon ik mijn eigen vooroordelen en emoties redelijk de baas blijven. Bovendien zorgde ik ervoor dat nieuwe informatie mijn diagnose telkens kon bijstellen.
Hieruit wil ik een gedurfde conclusie trekken: geef volkomen vrijheid aan de sociale media, zonder enige censuur, en dan is er het meest kans dat een redelijk inzicht tot stand komt. Bij deze vrijheid verkleint de kans dat de indruk ontstaat dat de overheid complottheorieën uit alle macht wil bestrijden opdat het volk ’niet achter de echte waarheid zou komen’.
Het is meer een kwestie van opvoeding van de massa. Een charismatisch leider en invloedrijke idolen kunnen hier wonderen verrichten, op voorwaarde dat ze telkens, desnoods duizend keer per jaar, wijzen op wat volgens hen waar is en wat vals is. Een zelfzekere leider die vertrouwen uitstraalt, zal de massa behoeden tegen de onzin die in de sociale media circuleert. Met opvoeding van de massa wordt hier bedoeld dat de mensen er op den duur achterkomen wat voor een gekkigheid allemaal op internet staat te lezen. Dit kan niet genoeg herhaald worden. De meerderheid is gelukkig slim genoeg om dit inzicht te bereiken.
Een tweede persoonlijke conclusie is misschien nog extremer: het gaat er niet om of onze informatie waar is, maar of we er in geloven. Als niemand, zoals ook ik in mijn eigen vakgebied, weet wat de absolute waarheid is, dan is elke waarheid een halve waarheid en de rest is fout. Alle nieuws is in die zin fake news. De experts spreken elkaar vaak tegen en pas overige enkele jaren kennen we de langere termijn-effecten van bijvoorbeeld de vaccinaties.
We moeten echter gezamenlijk tot actie komen en dat lukt het best als we een geloof delen. Als de meerderheid gelooft in de juistheid van een strategie om covid-19 te bestrijden dan zijn er twee mogelijkheden: (1) ofwel zullen we dankzij de algemeen aanvaarde en goed doordachte strategie uiteindelijk de pandemie hebben opgelost, of (2) we komen er achter dat het niet werkt en dan weet iedereen dat een andere strategie ontwikkeld moet worden. Dit lijkt me beter dan maandenlang bakkeleien en polderen waarbij een doortastende aanpak te lang op zich laat wachten. Ik zou het nog sterker willen uitdrukken: ook al mislukt de aanpak en wordt de pandemie steeds erger, dan zal de gezamenlijke solidaire aanpak op basis van een sterk geloof een onvergetelijke menselijke ervaring zijn. Was dat ook niet het geval tijdens de Tweede Wereldoorlog, behalve dan voor diegenen die het niet overleefd hebben en voor hun familie? Mijn grootouders en ouders hadden het bij bezoek in de avonduren bijna altijd over hoe de mensen elkaar hielpen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Het leek alsof ze heimwee hadden naar die tijd. Misschien zal in de door toeristen platgelopen oorden ook met evenveel heimwee teruggekeken worden naar de tijd van de pandemie.
Om een crisis te bestrijden is het de voornaamste taak van diegene die het land (of in de toekomst de Europese Confederatie) leidt, om met volle overtuiging achter een duidelijke strategie te staan. Een echte leider weet de massa achter zich krijgen. Bij zo’n gevoel van samenhorigheid zal indien nodig de strategie worden gewijzigd of aangepast totdat het doel uiteindelijk wordt bereikt. Epistemic security is een kwestie van geloof en niet zozeer van de Rede. De Rede laat ons, ook de experts, vaak in de steek. Geloof biedt kracht.
