Diederik Stapel is een intelligente man en een vlotte prater. Dat helpt altijd wanneer je voor het gerecht wordt gedaagd. Wetende dat het OM de zaken liever administratief afhandelt dan dat er een rechter aan te pas moet komen, gooide hij het op een akkoordje. Hij heeft nu een taakstraf gekregen van 120 uur. ‘Veel te weinig’, klinkt het morrend in wetenschapsland. Dat staat in geen verhouding tot schade die hij heeft aangericht, vindt menigeen. Het OM heeft gefaald. De bal ligt weer op de speelhelft van de wetenschap.
Er zijn verzachtende omstandigheden. Ten eerste vond het OM geen aanwijzingen dat hij misbruik zou hebben gemaakt van subsidiegeld. Je mag van rijkssubsidiegeld geen boot kopen, maar wat voor soort onderzoek je ermee verricht, van welke kwaliteit dat is, dáár gaat het OM niet over; dat moeten de subsidieverstrekkers in de gaten houden. En die hebben dat dus duidelijk onvoldoende gedaan.
Sterker, die vonden de keurige cijfertjes die Stapel uit zijn duim zoog alleen maar prachtig. En dan nog iets: geen van de klokkenluiders en gedupeerden was bereid om voor de rechter tegen Stapel te getuigen. Ongetwijfeld uit vrees dat een dergelijk openbaar optreden de verdere carrière zou schaden. Dat is natuurlijk een veeg teken. Blijkbaar staat ‘ik heb fraude aangegeven en meegewerkt aan een veroordeling’ niet goed op je cv. Waarom zou dat toch zijn?
Hoe dan ook, op deze manier blijft het bewijs van de schade die Stapel zou hebben aangericht, beperkt tot een overzichtje van ingetrokken artikelen. Daarvoor hoef je geen rechter wakker te maken.
120 uur taakstraf. Dat is de helft van wat de belangrijkste relschoppers in Haren aan hun broek kregen. Meelopers kregen 40 tot 80 uur. Als je het zo bekijkt, lijkt de straf niet te licht. Niemand kan volhouden dat de ontmaskering van Stapel dezelfde maatschappelijke schokken veroorzaakte als Project X. En verder wil het OM niet kijken; het heeft geen mening over de geschoktheid binnen de wetenschappelijke wereld. Het is niet gevoelig voor argumenten als zou Stapel enorme schade hebben aangericht aan de wetenschap in het algemeen en de sociale psychologie in het bijzonder.
Dat zal best – maar het raakt de samenleving niet. Wetenschap heeft geen bijzondere morele status meer; niemand verwacht nog dat wetenschappers een hoger moreel besef hebben dan gewone stervelingen. Het is een bedrijfstak als elk ander. Een bedrijfstak die, zoals zoveel bedrijfstakken, zijn zaakjes niet op orde heeft. Maar dat is hún zaak.
De weigering van betrokkenen om hun verhaal voor de rechter te doen, komt waarschijnlijk ook voort uit het verlangen om het boek zo snel mogelijk te sluiten. Of beter, om het OM het boek zo snel mogelijk te láten sluiten. Ook andere partijen binnen de wetenschap tonen ook heel duidelijk geen behoefte aan verder gewroet in deze troebele materie. De Universiteit Tilburg laat (in de Volkskrant van zaterdag) weten dat ze hoopt dat de zaak-Stapel nu tot het verleden behoort: ‘Dat is voor iedereen het beste.’
Iedereen? Voor Tilburg, bedoelen ze natuurlijk. KNAW-president Hans Clevers maakt in die krant hetzelfde wegwerpgebaar. Het OM heeft gesproken, de zaak is afgedaan. Hij vindt de hoogte van de straf niet belangrijk, ‘belangrijk is dàt wetenschapsfraude is bestraft. Daar gaat een belangrijk signaal van uit.’
Welnu, het signaal dat van deze straf (en Clevers’ commentaar) uitgaat, is dat de wetenschap blijkbaar vindt dat het OM voor haar de kooltjes uit het vuur moet halen. Maar het OM geeft geen zier om de schade veroorzaakt door fraude, en behandelt de grootste fraudeur als een domme meeloper in een anarchistisch festijn. (En dat is misschien niet eens zo gek bekeken.)
Om de wérkelijke, intern-wetenschappelijke schade aan de kaak te stellen, zal de wetenschap toch echt zélf aan de bak moeten. En dat betekent zélf heldere, strenge strafmaatregelen opstellen. Fraudezaken overlaten aan het OM heeft duidelijk geen nut, en van de daar uitgedeelde straffen gaat een volstrekt verkeerd signaal uit. Zeker wanneer een president van de KNAW de volgens velen beschamend lage straf ook nog een onbelangrijk noemt.
De wetenschap kan niet langer de andere kant opkijken, en van de rechter wordt de wetenschap ook niet wijzer. Ze zal actiever moeten optreden. Geen lesjes, geen mooie preekjes over integriteit, geen protserige eedafleggingen, maar helder, harde afspraken. Op deze manier is de fraudebestrijding alleen maar theater. En theater, daar weten slimme fraudeurs als Stapel alles van. Hij heeft zelfs aangekondigd met een eigen theatershow te komen.
