The Shock Doctrine is een documentaire gebaseerd op het gelijknamige boek van Naomi Klein. Het beargumenteert dat overheden momenten van crisis hebben gebruikt om de vrijemarkteconomie succesvol te kunnen invoeren. De parallel met elektroshocktherapie wordt gelegd: de persoonlijkheid van de patiënt wordt afgebroken en op de schone lei die over blijft, kan een nieuwe ‘gezonde’ persoonlijkheid worden gebouwd. In een periode van crisis, is de burger net als de patiënt weerloos. Dat is volgens The Shock Doctrine het moment waarop neoliberalen toeslaan om hun vrijemarktmaatregelen door te voeren en zo rijke mensen rijker te maken.
Rampkapitalisme
The Shock Doctrine vertelt de geschiedenis van disaster capitalism, rampkapitalisme. Ongeveer gelijktijdig met de opkomst van elecktroshocktherapie ontwikkelt econoom Milton Friedman zijn ideeën. We zien hoe in Chili en Argentinië onder de militaire junta’s de vrijemarktprincipes voor het eerst in gebruik werden genomen. Succes volgde in Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Rusland. In het nieuwe millennium zegeviert rampkapitalisme met de oorlog in Irak.
In de documentaire worden interviews gemengd met historisch beeldmateriaal, waarvan je vaak niet precies weet wat je ziet. Zo zien we zwart-wit beelden van concentratiekampen en beelden van Russische misdaad versneden met geblondeerde vrouwen die hun bontjas voor de spiegel bekijken. We zien op het grote scherm de vliegtuigen op 9/11 de Twin Towers invliegen. De filmmakers passen hiermee ook een shockdoctrine toe: de heftigheid van de beelden brengen je in shocktoestand waardoor hun doctrine er goed in gaat. Net als de bevolking van de landen getoond in de film, raakt de kijker hierdoor zijn kritisch vermogen kwijt. En is echter genoeg kritiek op de film te leveren.
Kritiek
Allereerst bevat de documentaire geen conceptualisering van shock. In Argentinië bestond de schok uit de terreur van Videla. In Rusland was de schok het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Daarvan was de Russische bevolking dusdanig in de war dat zij zich niet kon verzetten tegen de invoering van de vrije markt. Schok van bovenaf opleggen kan volgens de documentaire niet, en daarom had Thatcher een externe crisis nodig die zij kreeg in de vorm van de Falklandoorlog. Het patriottisme dat daarop volgde stond haar toe staatsbedrijven te privatiseren. De crises die worden besproken zijn dus sterk verschillend van aard en wijken af van het idee van elektroshock.
Ten tweede wekt de documentaire de suggestie dat er steeds sprake is van opzettelijke sturing van bovenaf. Milton Friedman en zijn discipelen vormen het kwaadaardige genie achter dit alles. Hiermee zetten de filmmakers neoliberalen neer als de ultieme gelovigen in de maakbaarheid van de samenleving. Er is echter ook een toevallige samenloop van omstandigheden. De tsunami in Zuidoost-Azië is niet ingezet door kapitalisten, noch was Hurricane Katrina aangezwengeld door de rijken. Dat zij degenen zijn die zonder blikken of blozen een slaatje weten te slaan uit crisis, is inherent aan kapitalisten. ‘Rampkapitalisme’ is daarmee een ongemakkelijk neologisme.
Ten derde, hiermee samenhangend, is de gepresenteerde analyse fundamenteel onbevredigend. Elementen blijven onbesproken, zoals de kracht van het vertoog van vrijheid, zeker in het kader van de besproken dictaturen in Zuid-Amerika. De metafoor van shocktherapie gaat zoals gesteld slecht op. Er worden verschillende argumenten gebruikt, bijvoorbeeld de noodzaak van een vijand, die weinig van doen hebben met shocktherapie. Het idee van de film is dat mensen dit systeem niet willen, maar dat het door shock toch geïmplementeerd kan worden. De vraag is dan: hoe houden we dat systeem? En hoe zit het met landen, zoals Nederland, waar een dergelijke shock nooit heeft plaatsgevonden, maar waar ook de staatsbedrijven zijn geprivatiseerd en het neoliberalisme hoogtij viert?
Collectieve actie
Naomi Klein is geëngageerd, activistisch en vooral boos. Er is ook ruimte voor hoop. Klein stelt dat we schokbestendig zijn geworden en dat dat nu blijkt bij de financiële crisis. We moeten vechten, we moeten staken. De film eindigt met een oproep onze leiders af te dwingen iets te doen aan het ongebreidelde kapitalisme.
Hoewel ik daar graag gehoor aan geef – kapitalisme is namelijk kwaadaardig – gaat The Shock Doctrine dat niet voor elkaar krijgen. De documentaire is zeer zeker een mooi staaltje visuele retoriek waarmee het Nederlandse volk hypothetisch wakker geschud kan worden. De bezoekers van de film zullen echter voornamelijk degenen zijn die het neoliberalisme toch al zien als bron van al het kwaad. Mensen zoals ik. Deze documentaire verstrekt dit denken maar voegt niets toe.
—————-
Zelf zien? De Jaap geeft 5 keer 2 vrijkaartjes weg voor de film. Lees je liever het boek? Ook dat kan. De Jaap geeft 5 exemplaren weg. Mail je adresgegevens naar [email protected], vermeld of je voor de film of het boek gaat.
The Shock Doctrine draait vanaf 22 april in bioscopen in Amsterdam, Utrecht, Breda, Eindhoven en Nijmegen, en in juni ook in onder andere Rotterdam en Den Haag. De documentaire is geregisseerd door de makers van The Road to Guantanamo Michael Winterbottom en Mat Whitecross. Hoewel Naomi Klein zelf veelvuldig in beeld verschijnt, was zij het niet eens met de manier waarop de regisseurs het argument uiteenzetten en heeft zij zich van de film gedistantieerd.
