Er bestaat nu al een paar dagen commotie naar aanleiding van de Netwerk-uitzending over de inkomenseffecten van het VVD-programma. Die uitzending was bepaald smakeloos en gericht op het politiek besmeuren van Mark Rutte. Je kreeg toch sterk de indruk dat de EO liever wil dat het CDA en niet de VVD de grootste wordt. Publieke omroepen horen naar mijn opvatting niet – op kosten van belastingbetaler – zelf een rol te spelen in de verkiezingsstrijd.
Wel moeten omroepen kristalhelder de verschillen tussen de partijen over het voetlicht brengen. Het is daarom uitstekend dat de EO de inkomenseffecten van het VVD-programma wilde agenderen. De VVD voert een harde saneringsagenda door in de sociale zekerheid en gezondheidszorg. En hoe hard de VVD ook roept dat de laagste inkomens worden ontzien, ze kan dat niet waarmaken.
Voorbeelden
Netwerk heeft Alex Klein van Nyenrode University gevraagd de inkomenseffecten van het VVD verkiezingsprogramma na te rekenen. Mark Rutte was furieus toen de cijfers naar buiten kwamen. De VVD kwam direct in actie en rekende de sommen van Klein na. Zie de reactie op haar website. En inderdaad gaat Klein behoorlijk de mist in bij zijn berekeningen. Drie voorbeelden (zie VVD-reactie voor meer voorbeelden):
– De stijging van de huur wordt bij de VVD voor de 30-procent laagste inkomens gecompenseerd via de hogere huurtoeslag. Klein had dit niet meegerekend. Overigens betekent dit dat de middengroepen die huren nog steeds met grote huurstijgingen worden geconfronteerd (die kunnen oplopen tot 60 procent in 2040).
– De daling van de zorgpremies – door het hogere eigen risico – was niet meegenomen in de berekening. De stijging van de zorgkosten valt daarom ongeveer 50 euro per persoon per jaar lager uit.
– De bijstandsuitkering gaat met zo’n 10 procent omlaag. Dat komt omdat de VVD de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting uit het referentieminimumloon haalt. Zie ook p.47 van het rapport van de heroverwegingscommissie over de arbeidsmarkt. Daar staat tegenover dat ook de inkomstenbelasting omlaag gaat. Volgens de VVD leidt dit uiteindelijk tot een inkomensdaling van 8,5 procent. Dat scheelt zo’n 500 euro per jaar. Ook hier had Klein geen rekening mee gehouden.
Koopkrachteffecten
De VVD was daarom terecht boos. Maar helaas vergeet ook de VVD in haar eigen reactie een aantal zaken te noemen, waardoor de VVD de koopkrachteffecten van haar programma mooier voorstelt dan ze zijn. Ook Klein heeft hier geen aandacht aan besteed:
– De VVD bevriest de zorgtoeslag. De stijging van de zorgpremie – hoewel die minder hard stijgt bij de VVD door lagere groei van de zorguitgaven – wordt daarom niet volledig gecompenseerd voor de lage inkomens met een hogere zorgtoeslag. Volgend jaar zal dit effect niet zo groot zijn, maar in de loop der tijd wordt het effect van de bevriezing van de zorgtoeslag zichtbaar. Stel dat de zorguitgaven (en dus de premies) met 1,75 procent per jaar groeien, zoals het CPB raamt bij de VVD. Bij een huidige zorgpremie van circa 1125 euro is de zorgpremie over een periode van 5 jaar gelijk aan 1227 euro. Het verschil in zorgpremie, zo’n 100 euro over vijf jaar, wordt niet gecompenseerd met een hogere zorgtoeslag. Daarnaast zorgt bevriezing dat de inflatie langzaam de waarde van de zorgtoeslag wegeet. Bij 2 procent inflatie per jaar, is de koopkracht van de zorgtoeslag na 5 jaar met zo’n 10 procent gedaald. Afhankelijk van de huishoudsamenstelling (hoeveel zorgtoeslagontvangers) en de snelheid waarmee de zorgpremies stijgen kan het om honderden euro’s per jaar gaan.
Uitkeringen
– Daarnaast ontkoppelt de VVD de uitkeringen van de loonontwikkeling en koppelt de uitkeringen (behalve AOW) aan de prijzen. De uitkeringen delen daarom niet langer mee in de algehele welvaartsstijging zoals momenteel gebruikelijk is. Ieder jaar loopt een uitkeringsgerechtigde zo’n één procent welvaartsgroei mis. Na 5 jaar is dat dus 5 procent minder inkomen ten opzichte van de situatie dat de uitkeringen gekoppeld zijn aan de lonen. De uitkeringen behouden natuurlijk wel hun koopkracht doordat ze worden gekoppeld aan de prijzen.
Bij de VVD kan een bijstandsgerechtigde makkelijk 10 procent van zijn netto inkomen (in absolute termen) in 2015 verliezen door de lagere uitkeringen en de bevriezing van de zorgtoeslag. En dan hebben we het niet over de relatieve achteruitgang door de ontkoppeling. De VVD reserveert 250 mln euro om bijstandsgerechtigden daarbij te ontzien, maar dit zal een doekje voor het bloeden zijn gezien de andere maatregelen die worden genomen (lagere uitkeringen: 700 mln, bevriezing zorgtoeslag is onbekend, ontkoppeling: 800 mln).
Zorg
Maar niet alleen de bijstandsgerechtigden zullen te maken hebben met de denivellerende agenda van de VVD. De grootste bezuinigingsposten bij de VVD zijn de zorg (3,3 mrd) en de sociale zekerheid (10,7 mrd). Daarnaast verlaagt de VVD de belastingen, waar de hoge inkomens het meest profijt van hebben (5,1 mrd).
De kosten voor wonen en zorg worden gescheiden in de AWBZ. De woonkosten in zorginstellingen moeten individuen voortaan zelf betalen, waardoor de eigen bijdragen met 1,3 miljard stijgen. Dit is een groot bedrag en wordt volgens het CPB niet elders gecompenseerd (denk dan aan bijvoorbeeld de huurtoeslag). Hogere eigen bijdragen voor woonkosten in de zorg zullen op de minder welvarenden het zwaarste drukken.
Het eigen risico neemt toe naar 300 euro. Bovendien is bij de VVD de huisarts niet langer uitgezonderd van het eigen risico. De laagste inkomens zullen hierdoor relatief het meest worden geraakt aangezien het eigen risico niet inkomensafhankelijk is.
Het zorgpakket wordt bij de VVD het meeste verkleind van alle partijen: dbc’s met een lage ziektelast zitten niet langer in het basispakket, net als hulpmiddelen bij een lage ziektelast en delen van de paramedische- en ggz-zorg. Verder worden maagzuurremmers, cholesterolverlagers, anticonceptiemiddelen, gebitten en de tandarts voor 18-21 jarigen niet langer vergoed. Alle huishoudens moeten deze pakketverkleining zelf opvangen. De laagste inkomens hebben net als bij het eigen risico het meest last van de pakketverkleiningen.
Schoolboeken
De VVD wil de gratis schoolboeken afschaffen zonder dat hier compensatie voor terugkomt via de wet tegemoetkoming studiekosten. Ook hier hebben de laagste inkomens het meeste last van. Voordat de gratis schoolboeken werden ingevoerd werden de lage inkomens gecompenseerd voor de kosten van studieboeken via de wet tegemoetkoming studiekosten.
De VVD verlaagt de lasten over de hele linie met zo’n 5 mrd euro. De tarieven gaan voor iedereen omlaag met 1 procent. Dit zal het relatieve koopkrachtbeeld niet heel erg verstoren; iedereen zal relatief evenveel aan lastenverlaging krijgen.
Kortingen
Daarnaast gaat de arbeidskorting omhoog en wordt de inkomensafhankelijke arbeidskorting afgeschaft. Door die twee maatregelen wordt het belastingstelsel minder progressief. Ten eerste neemt door de hogere arbeidskorting het inkomensverschil tussen werkenden en uitkeringsgerechtigden (verder) toe; alleen werkenden krijgen de arbeidskorting. Daarnaast wordt de belastingdruk voor arme werkenden verhoogd ten opzichte van de belastingdruk voor rijke werkenden. Immers, de lagere inkomensgroepen hebben niet langer een groter voordeel van de arbeidskorting dan de hoge inkomensgroepen.
Door de afschaffing van de overdraagbaarheid van de algemene heffingskorting (‘aanrechtsubsidie’) neemt het inkomensverschil tussen eenverdieners en tweeverdieners toe.
De VVD wil de hogere bijtelling van het eigen woningforfait voor huizen boven 1 miljoen euro terugdraaien. Hiervan profiteren alleen mensen met een huis van meer dan 1 miljoen euro.
De VVD wil de gestage fiscalisering van de AOW-premies, de bosbelasting, terugdraaien. Daarvan profiteren met name de welvarende ouderen, aangezien de arme ouderen werden ontzien bij deze maatregel door de ouderenkorting en de netto-netto koppeling.
Erfenisbelasting
Ook wil de VVD de erfenisbelasting halveren. 90 procent van de erfenissen wordt nagelaten door de 30 procent rijkste huishoudens, zie de CBS-cijfers in mijn essay voor de Studiecommissie Belastingstelsel. Voornamelijk de zeer welvarenden profiteren dus.
De VVD wil een paar beperkte maatregelen nemen die de hoge inkomens wel raken: afschaffing levensloopregeling en beperking van de fiscaal ondersteunde ruimte om pensioen op te bouwen. Daarnaast wil ze een vermogenstoets invoeren bij de huur- en zorgtoeslag.
Koopkracht
De inkomensverschillen tussen uitkering en werk, tussen een- en tweeverdieners, tussen lage en hoge inkomensgroepen nemen toe. Door deze sterke denivellering weet de VVD zeer goede cijfers te scoren voor de arbeidsmarkteffecten omdat de arbeidsparticipatie zal toenemen, evenals het aantal gewerkte uren. Maar daar moet wel een prijs voor worden betaald in termen van een ongelijkere inkomensverdeling.
De VVD doet een paar voorstellen waar ik het mee eens ben en vele waarmee ik het oneens ben. Maar daar gaat het mij niet om. Iedereen die beweert 28 miljard om te buigen op de publieke sector, zonder dat daarbij de koopkracht wordt aangetast, verkoopt knollen voor citroenen. De VVD wil een snoeiharde bezuinigingsoperatie doorvoeren, met name in de sociale zekerheid en de zorg. De VVD moet ruiterlijk erkennen dat de laagste en middeninkomensgroepen het meeste moeten bloeden en dat de hoogste inkomens het meest profiteren van de voorgestelde belastingmaatregelen. Het is niet chic als ze door een wesp gestoken reageert als dit aan de kaak wordt gesteld.
De kiezer mag via zijn stem bepalen of de VVD-voorstellen acceptabel zijn.
(Alle cijfers in dit stuk komen uit de CPB-doorrekening van het VVD programma.)
Prof. dr. Bas Jacobs is hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Dit artikel verscheen eerder op zijn weblog.
