De studenten van Mijke Pol, docente cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht, geeft een collegereeks over Het Kwaad. Wekelijks schrijven haar studenten essay’s en recensies over het thema “kwaad” in cultuurhistorisch perspectief. Al deze artikelen zullen tot aan het einde van de cursus in de zomer verschijnen op het groepsweblog Hetkwaad.wordpress.com. Enkele van deze artikelen worden gepubliceerd op DeJaap. Vandaag: een recensie van Rüdiger Safranski’s overzichtswerk Het kwaad of het drama van de vrijheid (Amstel Uitgevers, 2005) door Luuk Veldhuis.
In Het kwaad. Het drama van de vrijheid neemt Rudiger Safranski de lezer mee op een reis langs de krochten van het Kwaad op onze planeet en daarbuiten. De auteur die onder andere bekend is van zijn biografieën over Nietzsche en Schopenhauer probeert in zeventien hoofdstukken op uiterst filosofische wijze te laten zien waar het kwaad vandaan komt en hoe de mensheid hiertoe verdoemd is. Het klinkt als een fantastisch boek, maar toch blijf je na het lezen met een leegte achter.
Het pure kwaad
Safranski beschrijft in zijn boek de denkwijzen van een groot aantal filosofen en wetenschappers. Hij geeft de theorieën van de verschillende denkers en schrijvers op begrijpelijke manier weer, maar verliest daarmee ook zijn hoofddoel uit het oog. Het hele boek gaat namelijk nauwelijks over het pure kwaad. In bijna alle hoofstukken moet Safranski na een analyse van het door hem aangehaalde onderwerp of filosoof een vreemde brug maken naar het kwaad dat hij probeert te verklaren. De auteur blijft om zijn onderwerp heen draaien als de Maan rond de Aarde. Van een daadwerkelijke maanlanding waarbij de essentie van het onderwerp wordt geraakt is geen sprake.
Deze vreemde beschrijvingen van het onderwerp komen waarschijnlijk doordat Safranski het bewust nalaat om daadwerkelijke vragen in zijn verhaal te stellen.”[…] het kwaad is niet het soort thema waar we met een stelling of een probleemoplossing vat op krijgen”, aldus de auteur in zijn voorwoord. Maar wie een onderwerp wil doorgronden moet juist niet bang zijn vragen te stellen of een stelling in te nemen.
Hitler
Toch zitten er interessante delen in het boek. De hoofdstukken over Hitler en zijn gedachtestromen zijn verhelderend en zetten aan tot denken. Safranski probeert Hitlers gedachtenstromen die tot het kwaad leidde te verklaren aan de hand van de geschiedenis, massapsychologie en filosofische gedachten. Hierbij laat hij de lezer vooral nadenken over waarom en hoe de verschrikkingen van de Holocaust toch eigenlijk konden gebeurden, zonder daarbij zelf een moralistisch waardeoordeel te trekken.
In zijn verhaal keert Safranski keer op keer terug bij de Schepper. Het lijkt alsof hij nog een rekening met God heeft openstaan. De schepping van Adam en Eva, de moord van Abel door zijn broer en de ark van Noach zijn terugkerende voorbeelden waarin een kritische houding tegenover God wordt aangenomen. De discussie of God wel of niet bestaat komt voorbij aan de hand van andere filosofen maar wordt duidelijk naar de achtergrond geschoven. Waardoor de lezer niet anders kan dan aannemen dat God bestaat. God is namelijk de schuldige van de zondeval van de mensheid. Hij gaf Adam en Eva de keuze om van de verboden boom te eten en in die keuze ligt het kwaad verborgen. Door het offer van Abel wel en dat van Kain niet aan te nemen ontstond er jaloezie en was het dus logisch dat Kain zijn broer doodde. En door de hele mensheid als fout te zien, maar Noach te sparen beargumenteerd Safranski dat God wel onderscheid maakt tussen mensen.
Job
Maar waar God veelvuldig wordt aangehaald in Het Kwaad, zo weinig aandacht is er voor de Duivel. Deze wordt alleen genoemd in verhalen van anderen zoals het aangehaalde Bijbelverhaal Job. Voor Safranski is het God die verantwoordelijk is voor het goede en kwade in deze wereld en Satan wordt gedegradeerd tot een machteloos kritisch hulpje.
Wat is nou het antwoord op de vraag waar het kwaad vandaan komt? Safranski is hier door het hele boek stellig in. Het kwaad is in de wereld gekomen doordat de mens de vrijheid heeft om keuzes te maken. Doordat Adam en Eva konden kiezen om van de boom van Kennis te eten werden zij bewust van goed en kwaad. Het is aan de mensheid om deze keuze telkens weer opnieuw te maken. Het is een weinig bevredigend antwoord waarmee je als lezer vrij weinig kan. Enkel de vrijheid om voor het kwaad te kiezen betekent nog niet dat het kwaad altijd en overal kan zijn.
Markies de Sade
Wat ook tegenvalt aan het boek is het feit dat als Safranski wetenschappelijk naar het kwaad kijkt hij weinig ruimte laat voor kritiek. Wetenschappers als Freud worden niet kritisch benaderd en auteurs als de Markies de Sade worden alleen uitgelegd. De lezer wacht op een verklaring maar blijft in het duister tasten. Daarnaast bevat de literatuurlijst van Safranski weinig literatuur over het kwaad zelf. Het lijkt haast alsof de auteur een rondleiding over het verkeerde onderwerp geeft.
‘Het kwaad. Het drama van de vrijheid’ is een goed leesbaar boek waarin vele interessante theorieën van verschillende filosofen, denkers en auteurs de revue passeren. Wie even wil ophalen waar Faust of Heart of Darkness ook alweer over gaan, of de gedachtes achter de Markies de Sade wil verkennen zal dit met veel plezier lezen. Helaas blijft de diepere betekenis achter het kwaad onbekend. “De avontuurlijke reis naar het hart der duisternis”, zoals het boek hoopvol aankondigt is niet meer dan een fietstochtje langs een aantal gedachtestromen. De lezer wil het Kwaad maar blijft na het lezen van dit boek achter met Ergernis.
