Dood van een leraar – Cyrille Offermans

Filosofie is een tot de verbeelding sprekende discipline. De verwondering over het bestaan houdt nooit op. Het vak mag zich verheugen in een nog steeds toenemende populariteit en wordt tegenwoordig ook op de middelbare school onderwezen. De universitaire studie is echter droog. Dat merkt ook hoofdpersoon en alter ego van de schrijver Freek Moerdijk, die tegen de zin van zijn vader in, toch aan de studie begint. In het eerste honderd bladzijden gaat het over diens schoolopleiding. Vervolgens vernemen we in het dubbele aantal pagina’s wat hij met de opgedane kennis in het onderwijs uitricht.

Het is niet de eerste keer dat een schoolloopbaan beschreven wordt. Er is veel voor nodig om die op een aansprekende wijze voor het voetlicht te brengen. Offermans schetst bekwaam en met vaart de scholingsjaren van Freek, die de tijd het liefst wil stilzetten. Op de middelbare school is hij al een verwoed lezer. De uitgebreide bibliotheek van zijn ouders helpt daarbij. Vaak neemt hij nieuwe boeken mee naar school om indruk te maken op zijn medeleerlingen. Natuurlijk bevindt zich tussen hen ook een vlam. De extraverte Minnie kruipt tijdens de les dicht naast hem, maar vertrekt later naar Nieuw Zeeland. Freek ontvangt nieuwjaarswensen, maar vertonen doet ze zich niet meer.

Op de universiteit gedijt de theorie van de Fransman Deleuze. Freek moet weinig van hem hebben, studeert af op Levinas, van wie hij evenmin gecharmeerd is. Op advies van studievriend en kunstenaar Addie studeert hij nog een jaar in Barcelona. Hij ontmoet daar zijn toekomstige vrouw Maria, een violiste, die hem erg aan Minnie doet denken, maar ingetogener is. Terug in Nederland probeert hij als docent filosofie aan de bak te komen, maar dat valt nog niet mee. Ondertussen heeft Freek andere baantjes, zoals de research voor een cultureel radioprogramma. In dat kader heeft hij een gesprek met de vader van Addie, de psychiater Molenbrugge, die ook weinig van Deleuze moest hebben.

In het tweede deel heeft het stel een zoon en krijgt Freek de gewenste baan aan het Jan Swammerdam College. Hij is nog steeds gepreoccupeerd met de snelle vordering van zijn levensweg: met zijn achtentwintig jaren heeft hij statistisch gesproken nog tweederde voor de boeg. Freek zet zijn eerste schreden op onderwijsgebied onder de hoede van Arend-Jan, de sectieleider van aardrijkskunde, iemand van de oude stempel in een tijd dat de opvattingen over het onderwijs veranderen en de klassikale manier van kennisoverdracht terrein verliest. Arend-Jan is gefrustreerd dat hij geen directeur geworden is en reageert dat af door in zijn eigen lokaal sigaren te roken en countrymuziek te draaien. De onbevangen Freek krijgt weinig hoogte van de toestanden op school en de onderlinge verhoudingen tussen collega’s. Hij vindt medestanders onder de biologen en de classicus Philippe.

De pispaal op school is geschiedenisdocent Peter Marks, die slecht orde kan houden. Hij wordt door Freek een acrobaat tegen wil en dank genoemd en staat bij collega’s beter bekend als Karel, naar de illustere politieke denker. Arend-Jan zegt dat Freek hem tijdens een docentenuitstapje onder zijn hoede moet nemen. Freek wil echter niet teveel door Peter in vertrouwen genomen worden. Wellicht vreest hij dat hij door te veel diens kant te kiezen zelf uit zijn evenwicht gebracht zal worden. Hij nodigt wel diens dochter Astrid uit om bij hem thuis op te passen. Later probeert hij meer over zijn collega te weten te komen. Freek gaat zelfs naar Molenbrugge die Peter ooit behandelde. Het is verbazingwekkend dat een psychiater, al is die de vader van een vriend, mededelingen doet over een vroegere cliënt.

Op de helft van het boek lijkt duidelijk te worden waar het conflict zich op toespitst. Moerdijk zit vanwege zijn affiniteit met architectuur in de bouwcommissie van de school, maar zijn vrienden van de sectie biologie zijn tegen uitbreiding. Zo scherp en vlot als in het eerste deel gaat het echter niet meer. Het verhaal zwalkt van de ene leraar naar de andere. Het gaat over onduidelijke seksuele escapades van een leraar Nederlands, de financiële zorgen van Philippe, er is een uitstapje naar het dierenactivisme. Daarmee wordt de lijn teveel gevierd en de opgebouwde spanning verbroken. Uiteindelijk eist Peter de meeste aandacht op. Dat was te voorzien. In het begin van het boek werd al een en ander gezegd over diens dood. Freek is door de directeur gevraagd een persoonlijk afscheidswoordje te houden, maar ziet daar tegenop.

Door de innemende toon legt de lezer het boek niet gemakkelijk weg. Soms eindigt een hoofdstuk zo spannend dat men moet doorlezen. De filosofische inkleuring doet de rest. Tijdens de kerstvakantie in Barcelona zit Freek in de kerk en probeert daar zijn waarneming te scholen:

‘Intussen gaf ik me over aan een klein geheugenexperiment, zoals ik dat ook met mijn leerlingen vaak deed. Ik concentreerde me achtereenvolgens op de gebrandschilderde ramen aan de zijkanten van de zaal, de gietijzeren kroonluchters en bovenal de reusachtige, traag vallende, oranjegele druppel van glas in het midden van het plafond. Vervolgens sloot ik mijn ogen en probeerde me de opgeslagen beelden in goede volgorde voor de geest te halen. De resultaten van dat experiment bleken, toen ik mijn ogen ter controle weer opende, tamelijk onthutsend.’

Offermans schetst een aangrijpend beeld van het onderwijs. De kalenderwijsheden van collega’s, hun onverschilligheid, de vechtersmentaliteit die nodig is om te overleven, de sleur en de botheid van de directeur tekenen de sfeer. Veranderingen in het nogal gesloten en hiërarchisch gestructureerde middelbaar onderwijs blijken niet mogelijk. Aan de nieuwsgierigheid van de leerling wordt niet tegemoet gekomen. Vernieuwing wordt de nek omgedraaid. De naam van het Jan Swammerdam College wordt zelfs gewijzigd. Ik kan me voorstellen dat Freek na zijn ervaringen niet zo gauw een pasklaar afscheidswoord voor Peter kan vinden. De mogelijkheid lijkt me niet uitgesloten dat hij verder gaat als researcher voor het radioprogramma, misschien zelfs tegen de zin van Maria. Uiteindelijk blijkt hij net als Peter een acrobaat tegen wil en dank.