Machteloos – Steven Crombez

‘De dag waarop hij werd geboren, piste Silvio B. zonder zich ook maar enigszins te generen de wereld die hem omringde helemaal onder.’ Zo luidt de eerste zin van Machteloos, het debuut van Steven Crombez, die eerder naam maakte als televisie- en documentairemaker. De zin roept enkele vragen op en het merkwaardige is dat die niet worden beantwoord in deze roman, ondanks het ‘geestige en tragische’ verhaal ervan en ondanks het ‘hilarische uptempo’, om de flaptekst te citeren.

Waarom staat er Silvio B. en niet voluit Berlusconi, want daar verwijst de letter onmiskenbaar naar? Is hij in de roman nog een verdachte dat zijn naam wordt afgekort, zoals men dat in de krant doet? Nee, want hij is al veroordeeld voor politieke en economische malversaties en verbannen naar een eilandje, à la Napoleon op Elba. Wijst de afkorting B. dan op een Kafkaiaanse vervreemding, in de trant van Joseph K.? Nee, het boek gaat niet over bestuur en machtsuitoefening. Beschrijvingen van Silvio B.’s verleden zijn in algemene en abstracte termen gehouden. Er wordt van alles omgekocht en kromgepraat, maar hoe dat precies in zijn werk gaat krijgen we niet te horen.

Silvio B. kon vroeger alles en iedereen naar zijn hand zetten, maar nu hij oud en eenzaam is niet meer. Dat is kort gezegd het verhaal. Dient ‘Silvio B.’ dan misschien als genreaanduiding: dit is een satire? De roman maakt niet de indruk satirisch bedoeld te zijn. We volgen de lichamelijke en geestelijke aftakeling van de ooit zo machtige staatsman en daar hoort in broek plassen, rochelen en impotentie nu eenmaal bij, niet als grap maar als symptomen.

Is ‘Silvio B.’ soms als stijlmiddel overgenomen uit de kritische documentaire, waarin bijvoorbeeld de schandalige praktijken van een befaamd politicus aan het licht worden gebracht? En hier stuiten we op een groot probleem metMachteloos: omdat nergens expliciet wordt gemaakt of met Silvio B. wel of niet naar Berlusconi wordt verwezen, weet de lezer ook niet of de beschreven stinkende zaakjes uit de koker van de Italiaanse staatsman komen of uit de fantasie van zijn kroniekschrijver Steven Crombez. Moeten we ons er boos over maken dat een Europees politicus dit soort praktijken uithaalt, of vinden we het juist leuk dat de auteur zoveel achterkamertjesgedoe heeft bedacht?

Een laatste vraag bij de openingszin van de roman is wie deze eigenlijk uitspreekt. Is het de schrijver als alwetend of extern verteller? Hoe weet hij dan dat Silvio B. als baby zich al dan niet kon generen of zelfs maar in de gaten had voor wie hij zich zou kunnen generen terwijl hij plaste? Dat kan de schrijver alleen weten als het boek vanuit het innerlijk perspectief van Silvio B. was geschreven, maar vanuit die invalshoek klopt de opening van de zin niet, want ‘op de dag dat hij werd geboren’ is een externe mededeling. De reden dat je al lezend in deze roman er nooit echt ‘in’ kunt komen en de personages van bordkarton blijven, is dat het vertelperspectief ongemotiveerd en lukraak verandert, soms binnen één zin.

Neem deze mededeling over het tv-toestel in Silvio B.’s bannelingswoning.‘Emilio en Ernesto waren het vorige week nog voor hem komen installeren, met een inventiviteit die eilanders allicht alleen gemeen hebben met authentieke Afrikanen diep in het oerwoud.’ Is het de schrijver die dat compliment aan de Afrikanen in het oerwoud uitdeelt of bedoelt hij de mening van Silvio B. weet te geven? Waarom maakt hij (schrijver of hoofdpersoon) eigenlijk zo’n belachelijke opmerking? Afrika ligt niet in de buurt van het eiland waarnaar Silvio B. is verbannen. Bovendien probeert dat ‘allicht’ de lezer medeplichtig te maken aan het nare grapje en deze schrijftruc dient als moreel verwerpelijk te worden afgewezen. Het woordje ‘alleen’ wekt de verdenking van racistische denkkaders.

Doordat het innerlijke en externe vertelperspectief elkaar in het wilde weg afwisselen, is het je als lezer onmogelijk empathie op te brengen voor welk personage of welke situatie waarin ze terechtkomen dan ook. Ik zal niet zeggen dat deze allemaal voorspelbaar zijn, maar clichématig zijn ze wel. Dat komt doordat je het boek ondanks de magere humor toch altijd ook weer als satire blijft lezen, dus bedoeld als grap. Als de schrijver eens iets serieus meldt, weet je daarom nooit of je toch niet geacht wordt ook hierbij schaapachtig te grinniken. Wie wie is in de roman is niet te onthouden, ook al komen de eilandbewoners om de paar bladzijden allemaal langs. Het doet er namelijk niet toe wie zij zijn, ze vormen niet meer dan de stoffering van het decor waarin Silvio B. zijn aftakeling ondergaat. Maar waarom zouden we wel in diens neergang geïnteresseerd zijn? Sorry, ik heb mijn best gedaan, maar ik ben er niet achter gekomen.

Een heel enkele keer staat er een schitterend beeld in de roman. Zo schrijft Crombez op blz 127 over een oude vrouw en man die geen kinderen hebben kunnen krijgen:‘En dat gemis was tot op de dag van zijn dood een lomp gewicht gebleven, een loden bol, die ze altijd en overal stilzwijgend met zich meedroegen.’ Ik vind dat zuiver aangevoeld en knap tot beeld ingeklonken, vooral dat ‘meedragen’. Maar kort voor dit prachtige beeld wordt een vragend gebaar van Silvio B. als volgt omschreven:‘Tegelijk hief hij zijn rechteronderarm tot op borsthoogte, bracht zijn vijf vingers samen, en met de vingertoppen naar boven gericht bewoog hij zijn pols herhaaldelijk heen en weer.’ Hoe omslachtig kun je zijn? En meteen na het aangrijpende beeld van de lompe bol volgt een soort remake van Chaplins The Great Dictator, waarin Silvio B. ditmaal begint te razen over ‘mijn land,mijn natie’.

Waarom heeft Crombez dit boek willen schrijven? Ik kan het niet anders zien dan als een doorgangsstation. Hij heeft al schrijvend minstens één tijdloos mooi beeld gevonden. Moge dat het uitgangspunt vormen voor een volgende roman, waarin hij wel één perspectief aanhoudt, zodat hij zowel aan zichzelf als aan zijn lezers kan duidelijk maken waarom iemand wel onze aandacht, verbazing, mededogen of sympathie waard zou zijn. Silvio B. roept niets van dat alles op. Hij doet wat hij moet doen omdat de schrijver dat bedacht heeft, in plaats van zelf te gaan leven. Misschien lukt het Crombez met een andere aanpak wel om te zeggen wat hij inMachteloos niet heeft weten te verwoorden.