Het zijn spannende tijden in Venezuela, waar de politiek op dit moment vooral in een inter-electum zweeft. De voorverkiezingen van de oppositie op 12 februari, toen de sociaaldemocraat Henrique Capriles Radonski werd gekozen als kandidaat, waren allesbepalend voor het volgende volksgericht van 7 oktober. Dan moet Capriles het opnemen tegen de populist der populisten: Hugo Chávez. Mocht Capriles in staat blijken compañero Chávez te verslaan, dan wacht hem een hels karwei. Want de Brulboei van Caracas heeft in bijna 15 jaar een unieke, bizarre staatsvorm gecreëerd.
De Bolivariaanse Republiek Venezuela is een land met zo’n 30 miljoen inwoners, gelegen in het noorden van Zuid-Amerika, ingeklemd tussen Guyana, Brazilië en Colombia. Het is een groot land, ruim 20 keer zo groot als Nederland. Het is een oliestaat, rijk in grondstoffen, natuurschoon, met een strategische ligging aan de Caraïbische Zee een prachtige, uiterst diverse cultuur.
Hyperactief regeren
Zo’n land kan je eigenlijk niet in je eentje regeren. Toch probeert president Hugo Chávez dat al bijna 15 jaar. Sinds zijn aantreden in 1999 doet hij dat hyperactief, non-stop, als een alleskunnende supercomputer die haar tentakels tot in de kleine uithoeken van de samenleving heeft uitgestrekt. Chávez is de kampioen micromanager onder de Latijns-Amerikaanse staatshoofden. Naar verluidt slaapt hij vier uur per nacht, al 14 jaar, en wordt hij tot in de kleine uurtjes gevolgd door een medewerker met een grote kan verse koffie.
Volgens een ander gerucht heeft Chávez drie Blackberries, waarmee hij de hele dag door alle beslissingen naar zijn ondergeschikten en politieke bondgenoten pingt. Chávez regeert volgens het principe van ‘gedelegeerde democratie’: hij is democratisch gekozen en is van mening dat hij daardoor het alleenrecht op regeren heeft en carte blanche om alle beslissingen tot in het kleinste detail te bepalen.
Chávez heeft daardoor een bizarre staatsvorm gecreëerd: een democratuur, in de woorden van veel tegenstanders. Eigenlijk komt het op het volgende neer: Chávez’ partij PSUV beheerst de bureaucratie en de federale instituties. Het staatsapparaat is een machine waar Chávez de enige aandrijving van is. Alle beslissingen worden topdown genomen door de president, die het begrip control freak waarlijk definieert. Chávez is zo gehecht aan het beslissen over alles, dat hij zich heeft omringt met kleurloze jaknikkers. Vrijwel het gehele ambtenarenapparaat bestaat uit mensen die nauwelijks in staat zijn om zelf beslissingen te nemen, en zonder directe orders van de president en diens staf eigenlijk niet kunnen functioneren.
Machtsblokken
Afgezien van het bestuurlijke element heeft de president ook ervoor gezorgd dat hij politiek volkomen de touwtjes in handen heeft in de PSUV. Die beweging bestaat grofweg uit drie verschillende machtsblokken: het leger (waar ex-kolonel en ex-couppleger Chávez zelf uit voortkomt), en honderden Cubaanse adviseurs en liaisons die als resultaat van de innige samenwerking met socialistisch Cuba naar Venezuela zijn gekomen om de Bolivariaanse Revolutie en het socialisme in de 21e eeuw van Chávez te ondersteunen en het legioen burgerbestuurders en bureaucraten.
Binnen die machtsblokken bestaan allerlei politieke onderstromingen die allemaal zo hun eigen willetje hebben. Veel groepen kunnen nauwelijks met elkaar door een deur, maar zijn verenigd omdat ze voor hun politieke voortbestaan allemaal afhankelijk zijn van de president. Zijn uitzonderlijke energie, charisma en vermogen tot het smeden van allianties hebben de interne rust in de PSUV daardoor volledig afhankelijk gemaakt van de aanwezigheid van Chávez.
Een afhankelijk land
Toen de president vorig jaar maanden afwezig was door behandeling aan kanker, kwam die zwakke fundering genadeloos bloot te liggen. PSUV, regering en ambtenarenapparaat imploderen zonder het constante sussen, passen, meten, mediëren en verenigen door de president. Een nummer twee is er niet; ondanks de populariteit van de persoon Chávez is de Venezolaanse regering bijzonder impopulair onder de bevolking en wordt gezien als corrupt, incompetent, grijs, zwak en cynisch. Dat is niet ver bezijden de waarheid. Chávez is die ene funderingspaal die het kaartenhuis overeind houdt.
Eigenlijk is het een titanische klus die Chávez heeft verzet, en een zekere mate van bewondering voor de gigantische veranderingen die hij er in korte tijd doorheen heeft gedrukt zou hem niet ontzegd mogen worden. Maar verder dan dat kan de bewondering voor Chávez eigenlijk niet gaan. Het belangrijkste resultaat dat hij heeft bereikt in 13 jaar is tegelijkertijd ook een van de grootste gevaren voor de interne stabiliteit van Venezuela: zonder een échte dictator te zijn heeft Chávez het huidige politieke bestel van het land volkomen van hem afhankelijk gemaakt. Als ex-kolonel geniet hij hondse trouw van een groot deel van het leger, tot aan de uiterst twijfelachtige defensieminister Henry Rangel toe (die wordt beschuldigd van banden met de FARC en al eens heeft laten uitlekken dat hij geen enkel ander regime dan het chavismo zal accepteren).
Oppositie
Toch is Venezuela geen dictatuur, zoals de oppositieverkiezingen van 12 februari aantoonden. De oppositie (in feite alles wat niet socialistisch is) was de afgelopen jaren lusteloos, zwak en verdeeld, maar heeft sinds 2008 onder de naam MUD een eenheidsbeweging gecreëerd die zowaar een kans maakt tegen Chávez. De voorverkiezingen waren een tour de force van de MUD; miljoenen Venezolanen door het hele land stemden Henrique Capriles Radonski naar de kandidatuur.
De MUD heeft al gouverneurschappen, gemeentes en het parlement in handen. Chávez, die een staatsgeleide economie met autoritair socialistisch leiderschap á la Cuba/Castro ambieert, heeft daar ondanks de enorme macht die hij in zijn persoon heeft geconcentreerd, de controle over de meeste media en de massale steun onder de armen die hij via de met oliedollars gefinancierde sociale programma’s heeft gegarandeerd niets aan kunnen veranderen.
Hij zou het dolgraag willen, dat wel. Chávez minacht, kleineert, schoffeert en beledigt de oppositie waar mogelijk. Hij zal nooit met Capriles zelfs maar in debat gaan en ziet de oppositie als irritante insecten die hij moet vertrappen. Maar waar hij Venezuela topdown als een dictator regeert, is het land bottom-up nog steeds zeer democratisch.
Kleihoop
Dáárom is Venezuela geen Cuba, en dáárom is Chávez niet onverslaanbaar. De Bolivariaanse Democratuur Venezuela is als een enorme berg zware klei die op een rivier ligt. Bovenop die berg ligt een grote kei die lang alles naar beneden kan duwen, maar hij zal nooit kunnen voorkomen dat het water aan de onderkant steeds weer stukken klei wegslaat.
De grote vraag is nu echter: wat gebeurt er als de kleihoop in elkaar zakt? Wat kan de oppositie daarvoor in de plaats bieden? Venezuela is stabiel, maar de vraag is voor hoe lang. Zonder Chávez functioneert de huidige staatsvorm niet. Capriles heeft iets meer dan zeven maanden om met een alternatief te komen dat niet uitloopt of een staatsgreep of het staatkundig equivalent van een zinkgat.
Jan-Albert Hootsen is correspondent in Mexico.
