Natuurlijk is de PVV niet de nieuwe NSB. Wie daar nu nog van overtuigd moet worden begrijpt óf niets van de recentere Nederlandse geschiedenis óf is zo door het dolle van Geert Wilders en zijn xenofobe patjepeeërsbrigade dat ieder gevoel voor rede verdwijnt zodra het W-woord valt. Het is makkelijk om op de verschillen te wijzen, zoals gisteren Bert Bukman deed. Je kan aan zijn verhaal nog toevoegen dat ook het electoraat totaal anders is – de regio’s die nu op de blonde blaaskaak stemmen stemden in de jaren dertig massaal katholiek. Lidmaatschap van de NSB was door de kerk verboden, en wat de pastoor zei was toen nog gewoon de onwankelbare waarheid waaraan maar mondjesmaat getwijfeld werd. De NSB was een partij van middenstanders, ambtenaren en kleine boeren in de greep van de utopie van de totalitair geordende toekomst. Een partij met een blauwdruk. De PVV is de nationale weerstandsbeweging voor teleurgestelde hypotheekslaven in de greep van de utopie van het ordentelijke verleden. Een toekomstvisie heeft de partij feitelijk niet, en een blauwdruk al helemaal niet.
Taboe
En toch is het me veel te makkelijk om de vergelijking met de jaren dertig zomaar geheel los te laten of taboe te verklaren: dat het verleden niet naadloos op het heden past wil niet zeggen dat het verleden ons niets meer te zeggen kan hebben.
Bovendien – we hebben het de laatste tien jaar vaak genoeg moeten horen van de rechtse rancunetijgers dus ik herhaal het nog maar even: als je dingen niet meer kan zeggen omdat ze tijdelijk even niet politiek correct zijn, loop je het risico dat je het kind met het badwater weggooit – dat er zinnige dingen gezegd worden die niemand mag horen omdat het niet bon ton is.
Er zijn dingen die je over toen en nu kan zeggen die zinniger zijn dan de inderdaad wat willekeurige observatie dat de dictatoriale positie van Wilders binnen de PVV toch wel verdomd veel lijkt op die van Mussert als Algemeen Leider van de NSB. Daarvoor moet je wel uitzoomen en kijken naar Europa als geheel. Nederland is vrij zelden uniek, al willen onze geschiedenisboekjes anders doen geloven, en op Europees niveau zijn de jaren dertig van de twintigste eeuw helemaal geen slechte parallel met wat er nu gebeurt.
Crisis
De jaren dertig kenden een zware economische crisis met de bijbehorende onzekerheid, wijdverbreid geouwehoer over slappe politici die niet in staat zijn leiding te geven aan de natie, roep van kiezers om een krachtiger recept dan al dat gedoe met compromissen en consensus, nationalisme, protectionisme en internationaal wantrouwen. Dat speelveld leidde tot de wereldwijde opkomst van fascistische bewegingen – zoals het vergelijkbare speelveld van nu leidt tot de opkomst van rechts populisme. Dat lijkt me een vrij stevige parallel.
Natuurlijk, de uitgangspositie van Europa was toen veel slechter dan nu het geval is: er was een diepere crisis, minder welvaart bij aanvang ervan en onnoemelijk veel meer internationaal oud zeer: de steden van Europa worden nu niet bevolkt door zonen wier vaders in de loopgraven sneuvelden. Vandaar, deels, uiteindelijk de oorlog. Men had ook wat minder scherp op het netvlies wat totalitaire ideologieën zoal kunnen aanrichten. Inmiddels zijn we door schade en schande wijs.
En dan komt hier de Godwin
Dat er verschillen zijn betekent echter niet dat de parallellen zomaar van tafel kunnen – daarvoor zijn ze toch net wat te betekenisvol. Het is alleen onzinnig om op detailniveau vergelijkingen te gaan trekken tussen het fascisme van toen en het populisme van nu – al zou je het Europese populisme van nu misschien ergens best kunnen zien als het soort cynische, postmoderne achterneefje van het wereldwijde fascisme van de jaren dertig: niet langer overtuigd van de maakbaarheid van de toekomst, doch immer nog afkerig van het intellectuele, het liberale en, vooral, het vreemde.
We hebben te maken met een parallel fenomeen. Niet met een identiek fenomeen, en van de vergelijking gaat geen voorspellende waarde uit. Natuurlijk niet, want de geschiedenis herhaalt zich niet. Wel leiden vergelijkbare omstandigheden zo nu en dan tot vergelijkbare verschijnselen. Dat is prachtig, want dan kun je uit het verleden inspiratie putten voor het heden en de toekomst. Het tragische is wel dat in dit geval het verleden vooral laat zien wat de verkeerde weg is. Maar het tragische is ook dat het verleden tevens suggereert dat de mensheid zich vol overtuiging herhaaldelijk aan vergelijkbare stenen stoot, alleen altijd net iets anders. Alleen al daarom is het larie om iedere vergelijking met de Grote Depressie af te doen als een verwerpelijke Godwin.
