In een gisteren gepubliceerde uitspraak veroordeelt de Raad voor de Journalistiek in scherpe bewoordingen een foto die Spitsnieuws.nl plaatste bij een bericht van een weggepest homostel: “Het gebruik van deze foto is onder deze omstandigheden stigmatiserend en discriminatie bevorderend, en journalistiek ontoelaatbaar”. Deze uitspraak biedt hoop dat (beeld)redacteuren nu eens eindelijk beter nadenken wanneer zij een archieffoto plaatsen bij een nieuwsbericht.
In september vorig jaar plaatste Spitsnieuws.nl de foto bij een bericht over een homostel dat uit het Haagse Laakkwartier weggepest zou zijn. Op de foto staan twee mannen in glitterbroeken met gedeeltelijk blote billen. Volgens het COC Amsterdam en de Stichting Pride Photo Award heeft deze foto niets te maken met het nieuwsbericht en wordt het stereotype beeld bevestigd van mannelijke homoseksuelen die halfnaakt over straat lopen. Daarnaast vinden de klagers dat de foto een verband legt tussen
het gedrag en de kleedstijl in de publieke ruimte van homoseksuele mannen enerzijds en homofoob geweld of het weggepest worden in de buurt anderzijds. Door deze suggestie kan door het publiek worden gedacht dat dit een foto van het stel is dan wel dat het stel het pesten in de buurt aan zichzelf te wijten heeft vanwege zijn kleedstijl.
Gay Pride-sterotiep
De redactie van Spitsnieuws.nl kreeg na de eerste publicatie veel klachten over de foto en besloot daarop een naschrift te plaatsen. Hierin werden weliswaar excuses aangeboden aan degene die zich gekwetst voelden door de foto, maar tevens werd uitgelegd waarom deze foto volgens de redactie wel degelijk relevant is:
Wij menen als redactie dat het Gay Pride-sterotiep [sic] heeft bijgedragen aan het klimaat waarin de twee mannen in kwestie zijn weggepest, een actie die wij uiteraard ten sterkste afkeuren.
Over zowel de foto als het naschrift is de Raad voor Journalistiek bijzonder duidelijk:
ten onrechte is gesuggereerd dat er een verband bestaat tussen de afgebeelde kleedstijl van sommige homoseksuele mannen en homofoob geweld. De Raad acht het niet onaannemelijk dat bij de gemiddelde lezer de indruk is gewekt dat het stel het wegpesten aan zichzelf te wijten heeft. Daarmee is een stereotiep beeld over homoseksuele mannen bevestigd, terwijl hiervoor geen grondslag bestond.
Vervolgens oordeelt de Raad zeer hard:
Het gebruik van de foto is onder deze omstandigheden stigmatiserend en discriminatie bevorderend, en journalistiek ontoelaatbaar.
En over het naschrift is de Raad even uitgesproken omdat eruit kan worden opgemaakt dat Spitnieuws.nl
ervan overtuigd is dat het hiervoor bedoelde verband bestaat en bewust voor de plaatsing van deze foto heeft gekozen. Ook met dit naschrift heeft verweerder [Spitsnieuws.nl] derhalve de grenzen overschreden van hetgeen, gelet op de eisen van journalistieke verantwoordelijkheid, maatschappelijk aanvaardbaar is.
Speculatief
De reacties op de uitspraak zijn voorspelbaar. Het COC is blij, GeenStijl niet en een journalist van Spits was helemaal uitgesproken: tweet 1 en tweet 2.
Er is ook veel af te dingen op de uitspraak. Zouden mensen echt denken dat de blote billen op de foto de billen van het weggepeste stel zijn? Dat durf ik te betwijfelen. Maar vooral ben ik verbaasd over de opmerking van de Raad dat zij het niet onaannemelijk acht
dat bij de gemiddelde lezer de indruk is gewekt dat het stel het wegpesten aan zichzelf te wijten heeft.
Dit is wel een erg speculatieve uitspraak van de Raad die gewoon niet te bewijzen valt.
Desondanks ben ik tevreden met de uitspraak. Al een tijd probeer ik met mijn rubriek ‘Top die Foto!’ op Photoq.nl te laten zien dat kranten, tijdschriften maar vooral websites regelmatig foto’s plaatsen die helemaal niets te maken hebben met het onderwerp in het artikel. Soms leidt dit tot creatieve en grappige fotokeuzes (juist ook bij Spits) maar vaker gaat het in mijn ogen helemaal mis. Waarom staat er op de site van Elsevier tot twee keer toe een foto van een slapende man bij een artikel over uitkeringsgerechtigden (nummer 1 & 2)? Wat doet een foto van meisjes met een jongerenkrant bij een artikel over ‘tijdbommetjes op scooters’? En waarom staat er een foto van zeer gelovige Pakistaanse moslims die demonstreren voor de ophanging van een vrouw bij een bericht over Marokkaanse Nederlanders die boos zijn over uitspraken van Bolkestein?
Willekeur
Het probleem is het gebruik van ‘oude’ nieuwsfoto’s om recente nieuwsberichten te illustreren. Voor lang niet elk nieuwsfeit is een geschikte foto voor handen en dus gaan redacteuren op zoek naar alternatieve voorbeelden. Vaak gaat dit goed. Maar helaas gaat dit ook heel vaak fout. Dit weekend nog waarschuwde de NRC ombudsman voor het gebruik van foto’s van ‘willekeurige mensen bij belastende reportages’. Maar nota bene twee pagina’s ervoor maakt de krant dezelfde fout door bij het artikel ‘Het pedogevaar is het grootst als het gezichtsloos blijft’ een foto te plaatsen van een man die achter een meisje aan fietst.
Een zelfde waarschuwing gaf de ombudsman van de Volkskrant vorig jaar en beiden geven een zelfde oplossing: Wanneer degene op de foto niets te maken heeft met het bericht, benoem dit dan in het onderschrift, bijvoorbeeld ‘De persoon op de foto is niet degene die genoemd wordt in het artikel’. Dit zie je ook regelmatig in de krant, hoewel je dan weer kunt afvragen waarom er een foto bij staat. Zo plaatste het AD een foto van een beer bij een bericht over een moeder die hoorde hoe haar dochter in Siberië door een beer werd opgegeten. De foto toonde een grizzly-beer maar door het onderschrift vraag je je af waarom deze foto erbij is gezet: “Een grizzly-beer (Die overigens niet in Siberië voorkomt)”.
De Raad voor de Journalistiek is in diens leidraad (PDF) dan ook erg uitgesproken over het gebruik van foto’s:
Foto’s en ander beeldmateriaal dienen niet ter illustratie van berichtgeving over een ander onderwerp of met een andere context dan waarvoor de foto’s en opnamen zijn gemaakt, tenzij de tekst bij het beeldmateriaal mogelijke verwarring bij lezers en kijkers uitsluit.”(artikel 4.1)
Beeldselectie
Hoewel de formulering nogal breedsprakig is, kan ik me zeer in deze richtlijn vinden. Een tijdje terug nam ik deel aan een debat dat georganiseerd werd door de Pride Photo Award naar aanleiding van de foto op Spitsnieuws.nl. Aan het einde van het debat mochten de panelleden advies geven hoe media om zouden moeten gaan met dergelijke foto’s. Wat mij betreft zou elke opleiding Journalistiek het vak ‘Beeldselectie’ moeten aanbieden maar mijn belangrijkste tip sluit precies aan bij de leidraad: leg uit waar we naar kijken. Wie staat er op de foto? Wat verbeeldt het? Waar en wanneer is de foto gemaakt? Pas als dit in het bijschrift staat, zou duidelijk moeten zijn voor de kijker waarom deze foto erbij staat. Veel mensen verwijzen vaak naar het gezegde ‘Een foto zegt meer dan duizend woorden’. In mijn ogen gaat dit niet op voor journalistieke foto’s. Juist die foto’s hebben minimaal 1.000 woorden nodig om begrepen te worden. Hopelijk laat deze uitspraak van de Raad voor de Journalistiek (beeld) redacteuren nog eens twee keer nadenken voordat ze een archieffoto plaatsen en schrijven ze voortaan zo veel mogelijk informatie in het bijschrift.
Martijn Kleppe werkt als onderzoeker aan de Erasmus Universiteit Rotterdam aan een proefschrift over Nederlandse icoonfoto’s en doceert over onder andere persfotografie. Dit stuk verscheen ook op De Nieuwe Reporter.
