Vorige maand kwam het boek Tien jaar zonder Pim uit van Joost Eerdmans en Martijn van Winkelhof. Ze ondervroegen prominenten over de periode sinds de moord op Fortuyn: wat is zijn erfenis, wat was zijn aantrekkingskracht en hoe denken ze terug aan de rumoerige periode in 2002? De conclusie van veel betrokkenen is dat Pim meer dan wie ook een charismatisch leider was. Hij had kennis van zaken, was grappig, opvallend, eerlijk en authentiek. Sinds Pim zijn er nog maar weinig van dit soort leiders opgestaan, hoor je de geïnterviewden denken.
Het is een theorie die al langer de ronde doet over politici van populistische partijen: zij zouden charismatisch zijn en zo grote groepen burgers aan zich weten te binden. Dit is een verhaal wat wordt verteld over ongeveer alle leiders van rechtspopulistische partijen in Europa, meestal politici waarmee Fortuyn en Wilders niet vergeleken willen worden: Filip de Winter, Jean-Marie le Pen en Jörg Haider. Hoort Geert Wilders ook in dit rijtje van charismatische politici thuis?
Nietzeggend begrip
Het is de vraag of het wel mogelijk is deze vraag te beantwoorden. Het probleem van charisma is dat het een circulair begrip is: politici zijn niet charismatisch omdat ze over bepaalde kwaliteiten beschikken of een bepaalde hoeveelheid volgelingen hebben, maar vooral omdat ze charismatisch worden genoemd. Een politicus die charismatisch genoemd wordt, is het ook en een politicus die dit label niet krijgt opgeplakt, is het niet. Het moge duidelijk zijn dat de term dus weinig verklarende waarde heeft.
Welke politici krijgen dit etiket opgeplakt en welke niet? Ook hier blijkt hoe leeg het begrip charisma is. Het zijn vooral politici die veel kiezers op de been brengen die dit label krijgen en daarmee ‘charismatisch zijn’. Fortuyn had in deze optiek charisma, maar al zijn opvolgers bij de LPF hadden het niet, van Hillbrand Nawijn, Mat Herben tot Harry Wijnschenk. Ze kregen immers geen grote mensenmassa’s in beweging. Rita Verdonk had misschien op haar hoogtepunt nog charisma, maar dat was ook snel weer over. En Geert Wilders?
Charismatische Geert?
Geert Wilders weet veel mensen achter zich te verzamelen, maar is dat genoeg om dit label te krijgen? Het antwoord zou moeten zijn dat Wilders pas charismatisch genoemd kan worden als zijn eigen aanhang hem op deze manier beschrijft. En wat wil het geval: dat doen ze massaal niet. Waar Fortuyn van veel PVV-stemmers ook nu nog lofprijzingen krijgt, is de toonzetting rond Wilders een hele andere. Hij wordt wel bewonderd om zijn standpunten, helderheid en moed, maar verder kan hij als persoon zijn aanhangers nauwelijks bekoren.
Worden burgers die op rechts-populisten stemmen ‘verleid’ door een charismatisch leider? Misschien dat het bij Fortuyn nog het geval was, maar bij Wilders is dit zeker niet zo. Juist de populaire Wilders laat zien dat het burgers vaak vooral om de inhoud van het partijprogramma gaat en niet om de persoon die de lijst aanvoert. Die heeft slechts als taak de partij onder de aandacht te brengen. Dat doet Wilders kundig, maar het maakt hem nog niet charismatisch.
Chris Aalberts is docent en onderzoeker politieke communicatie en bereidt een boek voor over de achterban van de PVV.
