Televisiekijken doe je niet. Dat is voor consumenten. Wie wat wil in dit korte leven, zal moeten lezen, schrijven of een beetje bewegen. Televisiekijken is leuk als je niet veel leest. Ooit keek ik veel televisie. Vorige week deed ik het weer eens. Een hele goede vriend van me is aan het einde van zijn leven en samen keken we naar Zomergasten van de VPRO. Het is nog steeds een leuk programma en voor een televisieprogramma heel leerzaam, ongeacht de gast. De aflevering die we aanschouwden, was met een mevrouw en een zeer zichtbare bril op haar neus. Ik heb haar naam niet onthouden, maar ze is een belangrijke spil in de internationale modewereld en die van Arnhem. Een fragment dat ze met het kijkerspubliek wilde delen, was de jongste verfilming van het boek On the road. Een literaire stichting in ons land had al eerder deze zomer aandacht aan de film besteed.
Het verhaal van On the road is mager, alhoewel het woord ‘verhaal’ eigenlijk te veel belooft. Er is geen plot en de tekst wordt het beste geduid als ‘relaas’: een opeenvolging van gebeurtenissen met een minimum aan wendingen en onderlinge uitwerking. Het ‘relaas’ heeft in tegenstelling tot ‘het verhaal’ altijd een uitwendige rechtvaardiging nodig. Bij On the road was dit de manier waarop de Amerikaanse samenleving zich ontwikkelde van een nog half agrarische technische samenleving, naar een rationele oorlogszuchtige. Een deel van de in de jaren 1940 opgroeiende generatie voelde zich hier niet bij thuis en vond in het boek van de gesjeesde football-speler Jack Kerouac een bevestiging van haar hang naar mystiek en, bovenal, in fysieke en figuurlijke zin: horizon. Het werd de obsessie van de beatniks in de jaren 1950 en de ‘hippies’ in de jaren 1960. Vervolgens moest iedereen ‘de wereld gezien hebben’.
Syntaxale vrijheid van jazz
De horizon in het boek On the road wordt gevormd door de uitgestrekte snelwegen door Amerika, de syntaxale vrijheid van de jazz op de radio en in clubs en de beleving van wegvallende grenzen, zoals dit optreedt bij het roken van weed en het uiteindelijk stoned eindigen in een bos in Mexico. Hier zien de twee hoofdpersonen een wit paard dat even later weer is verdwenen.
In Amerikaanse samenleving van toen, die onder de vlag van vrijheid in toenemende mate het individuele bestaan ging bepalen, viel het boek in goede aarde. Rondtrekkende hippies in de jaren 1960 en de sindsdien overal met hun rugzak in de weglopende backpackers waren het gevolg van de vrijheidsdrang. Amerika kreeg met het boek haar eigen Wandervögel, de zelfverkozen zwervers in Duitsland die uiteindelijk konden kiezen tussen de marine en de infanterie in Eerste Wereldoorlog.
Vrijheid is onze Moby Dick
Ieder ideaal heeft zijn tragedie. Als On the road een verhaal heeft, is het dat het een schakel vormt in het verhaal van ‘Het Westen’ en De Vrijheid. Vrijheid is onze eigen Moby Dick: als je op deze walvis jaagt, neemt die je mee naar de bodem van de zee.
De Duitse auteur Oswald Spengler heeft in zijn Untergang des Abendlandes iedere cultuur proberen te voorzien van een beeldmerk. Voor de Westerse cultuur zou dit ‘de oneindigheid’ zijn. Oswald Spengler is een gevreesde en verguisde auteur. Zijn hoon tegen alles wat na de Eerste Wereldoorlog was ‘links’ en ‘vooruitstrevend’ was, maakte hem vooral na de Tweede Wereldoorlog tot ‘ongewenst’ schrijver. Eigen aan de irrationaliteit van de geschiedenis is dat dezelfde Spengler dankzij de beatnik William S. Burroughs, in het boek Bill, dezelfde Spengler peetvader wordt van een ontevreden generatie. Het vermalen van cultuur tot amusement terwijl op wereldschaal een gewelddadig imperialisme wordt bedreven, herkennen de jongens uit het boek in het Amerika dat aan hun autoraampje voorbijtrekt.
Hysterie is het benadrukken van positieve aspecten van iets dat ook negatieve kanten heeft, maar die niet gezien mogen worden omdat daarmee het vertrouwen in de werkelijkheid vervalt. Hysterie is een wezenskenmerk van ieder idealisme en ieder ideaal.
De zomergast die we zagen en hoorden, voerde de film aan als iconografisch bewijs van de noodzaak tot migratie. Wie kunst als bewijs opvoert, moet zelf een kunstenaar zijn. Kunstenaars zijn niet zelfden idealisten en inderdaad speelde hier de hysterie een hoofdrol.
Beatniks
Migratie is niet alleen maar goed en On the road niet alleen maar een interessant boek voor wie door het consumentisme van de kapitalistische orde heen wil kunnen kijken. Het schiet tekort als dit het enige boek zou zijn dat de Beatnik-generation voor zijn rekening nam. Wie achter de veel-geroemde horizon de coulissen van de realiteit wil kunnen blijven onderscheiden, is er een ander boek. Een van de passagiers in de talrijke automobielen die van Eastcoast naar Westcoast worden gereden in het On the road, is de moeder van de kinderen van hoofdpersoon Dean Moriarty. In werkelijkheid heette hij Neal Cassady en was tevens nog chauffeur van de Merry Pranksters die in 1967 door Amerika rondreden om LSD aan te prijzen, ‘want vrijheid’. Diens vrouw, Carolyn Cassady, maakte ondertussen het huis schoon, deed de was, voedde de kinderen op en zorgde, niet onbelangrijk, voor het inkomen zodat ‘de jongens’ konden reizen. Ze schreef dus ook een boek. De titel luidde: Off the road. De film Heartbeat met o.a. Nick Nolte, werd hier op gebaseerd, Ik kan me niet herinneren dat het ooit op televisie is behandeld of aan bod kwam in een literaire salon. Degene die de prijs betaalde voor het vrijheidsideaal en haar vorm voor het naoorlogse ‘Vrije Westen’ bleef schaduw.
Het zinnebeeld van Het Westen zou oneindigheid zijn. Sociaal, ecologisch en boekhoudkundig is het zijn doel al ruimschoots voorbij geschoten. Wat vandaag crisis heet, zal in de nabije toekomst nog veel zichtbaarder omtrekken laten zien. Dat On the road een belangstelling geniet die die van Off the road ruimschoots overtreft, is hier een uiting van. Hysterie is hoop waar er geen reden tot vrolijkheid is: het geeft energie in een uitgeputte toestand.
Eeuwenoude deugden
Ik ga gauw weer naar mijn kameraad. Ooit zaten we met mooie kleren aan in een new wave band en stond Spinvis achter de knoppen. Nu liggen we noodgedwongen tussen protheses op bed en kijken we misschien wel weer naar zomergasten. We zien wel.
Vrijheid blijheid gold lange tijd als devies van de lichtingen baby’s die na de Tweede Wereldoorlog opgroeiden in Het Vrije Westen. Baby’s worden groot. Volwassen worden, betekent dat hooguit het begrip blijheid aan onze verwachtingen blijft voldoen. Het boek en de film On the road gaan bij nader inzien helemaal nergens over, wat ook leuk kan zijn, maar Off the road gaat over opoffering en dankbaarheid. Dit zijn eeuwenoude deugden. Er is geen ontsnappen aan.
