In onze samenleving moet er altijd iemand aansprakelijk zijn als er iets misgaat. Zelfs wanneer er iets fout gaat waar eigenlijk niemand iets aan kon doen (een boom op je huis), wordt er meteen gekeken of alle instanties wel voldoende verantwoordelijkheid hebben genomen. Had de gemeente de boom niet eerder moeten kappen, is er wel op tijd een weeralarm afgegeven? In de nasleep van Haren wordt er ook gezocht naar verantwoordelijkheid. Of liever gezegd: er wordt gediscussieerd wie er schuldig is. Welke spelers zijn er en in welke mate kan hen überhaupt verantwoordelijkheid worden aangerekend?
De overheid
De eerste set actoren is altijd de meest voorspelbare: de overheid. De gemeente Haren wordt beschuldigd verkeerd te hebben gehandeld: ze hadden een feest moeten organiseren, dat snapt een kind. Sommige mensen verwijten de gemeente Project X te hebben onderschat. Ook de politie krijgt de schuld: ze hadden beter op de rellen voorbereid moeten zijn.
Je kunt je afvragen hoe terecht het is om de burgemeester van een klein dorp te verwijten ietwat naïef te zijn. Het is dan logischer de klacht hogerop te leggen bij bestuurslagen die meer ervaring hebben met massa’s. Wanneer er niemand was gekomen, was de klacht naar de overheid overigens geweest dat ze ten onrechte belastinggeld hadden uitgegeven.
Op zaterdagochtend was er direct een persconferentie waarin schuld werd bekend. De politie erkende overrompeld te zijn. Na de aankondiging dat er onderzoek gedaan gaat worden naar de rol van gemeente en justitie lijkt deze set actoren met rust te laten geworden.
Conventionele media
De tweede set schuldigen waarnaar wordt gewezen zijn de conventionele media, ook wel oude of traditionele media genoemd. Het gaat om de journalisten (zoals van de NOS) die in Haren aanwezig waren en om de aandacht voorafgaand aan de rellen op onder andere 3FM. De verwijten komen erop neer dat het zonder alle aandacht van de media rustig was gebleven in Haren.
Zo’n wat-nou-als-verwijt is hypothetisch en daarmee onzinnig. De media hébben er aandacht aan besteed en dat zouden ze altijd weer doen. Het zit namelijk in hun aard. Geweld is tegelijkertijd weerzinwekkend en aantrekkelijk. Onze cultuur is er door geobsedeerd – en daarmee de media ook. Journalisten zoeken naar geweldsgebeurtenissen, omdat ze mogelijk geweld vrijwel altijd als nieuwswaardig zien. Een hype wordt niet gecreëerd door één bepaald medium of één specifieke journalist. Het is de aard van de conventionele media elkaar na te praten en het is daarbij lastig vast te stellen wie begon. We moeten bovendien duidelijk zijn welke media precies wat verweten moet worden. 3FM was misschien aanjager, maar was niet ter plaatse zoals de NOS. Het gaat bovendien om specifieke actoren, zoals Chris Klomp (zie beneden) en Jeroen Wollaars. In hoeverre zijn hun hoofdredacteuren voor alles wat zij doen verantwoordelijk?
Het is desalniettemin zorgwekkend dat conventionele media zo gemakkelijk doen alsof nieuws niet iets is dat gemaakt wordt. Er wordt alleen defensieve zelfreflectie toegepast (‘andere media brachten het ook’, ‘ik deed alleen verslag’) en de zwarte piet wordt doorgespeeld.
Sociale media
Sociale media worden door sommigen gezien als oorzaak en door sommigen als katalysator. In veel berichten wordt de schuld impliciet bij Merthe gelegd door (onjuist) te benadrukken dat zij op Facebook vergat aan te geven dat het een privé-event was. Een andere mogelijke schuldige zouden alle mensen kunnen zijn die op ‘attending’ hebben geklikt en zo aanleiding gaven voor de zorgen van de gemeente Haren. Iedereen die wel eens een Facebook-event heeft aangemaakt weet echter dat er een groot verschil is tussen op Facebook zeggen dat je komt en daadwerkelijk gaan.
Sociale media zijn niet op eenzelfde manier te vereenzelvigen met personen als de conventionele media. Mark Zuckerberg is geen hoofdredacteur, hij kan onmogelijk verantwoordelijk gehouden worden voor de content die ‘zijn’ Facebook-gebruikers produceren. Ook op Twitter moeten we goed kijken wie er precies bedoeld worden. Moeten we de tweets van Chris Klomp – die zichzelf in oorlogsgebied waande– zien als conventionele of van sociale media? Anders gezegd: welke tweets wil Gerrit van de Kamp, voorzitter van een politievakbond, allemaal mogen kunnen verwijderen?
Omdat achter sociale media minder herkenbare actoren zitten dan achter de journalistiek, kunnen sociale media ‘zich’ minder weren dan journalisten. Er zijn evenwel individuele twitteraars die de hand in eigen boezem steken. Daarnaast verscheen er bijvoorbeeld een stuk op Frankwatching over wat Facebook beter had kunnen doen.
Relschoppers
De laatste set actoren zou eigenlijk de eerste moeten zijn: de relschoppers. In de analyses is hier tot dusver opmerkelijk weinig aandacht voor. Op 24 september waren er 35 arrestaties verricht. De daders zijn afkomstig uit heel Nederland en zijn tussen de 15 tot 40 jaar. Er wordt gesuggereerd dat het hooligans zijn, terwijl elders wordt gesteld dat het middenklasse jeugd was. Hoewel het nergens zo benoemd wordt, lijkt het vooral om jongens te gaan.
Naar de motivaties van de rellende jeugd wordt gegokt. Uit tweets van de dag erna wordt duidelijk dat geweld binnen deze groep status geeft. Na de rellen in Engeland is er uitgebreid onderzoek gedaan naar de daders. Een van de opmerkelijke resultaten was de rol van de politie: er werd bewust een gewelddadige confrontatie met autoriteit gezocht. Hopelijk wordt er ook in Nederland sociaalwetenschappelijk onderzoek gedaan naar de deelnemers en krijgen we meer inzicht in de rol van geweld binnen jongenscultuur.
Onzinnig
Wat heeft het stellen van de schuldvraag nu precies voor nut? Het aangekondigde onderzoek is bedoeld om te voorkomen dat zoiets nog een keer gebeurt. Dat is an sich al een vrij onrealistische doelstelling. Rellende jeugd is als een vallende boom: het is een risico dat je als maatschappij moet incalculeren. Als je dat risico beheersbaar wilt maken, moet je grondig gaan analyseren wat deze jongens dreef. De nasleep van Haren wijst daar helemaal niet op. Op een zelfde hijgerige manier als waarop Project X werd beschreven, wordt de zwartepiet nu heen en weer gespeeld tussen conventionele en sociale media. De discussie na de rellen gaat daardoor helemaal niet over de rol van geweld in onze samenleving, maar om de veranderende rol van de media.
