Mees•ter•werk (het; o; meervoud: meesterwerken) 1. werk van een meester (3)
Een meesterwerk is een creatie die voortvloeit uit de gedachten van iemand die het vak beoefent op een manier zoals alleen hij of zij dat kan; zelfs de meest talentvolle pupil die met eigen ogen heeft mogen aanschouwen hoe het werk tot stand kwam kan zich niet met hem meten: omdat de leerling vaak geen zicht heeft op de gedachten van de schepper, enkel de uitvoering daarvan.
Het eerste meesterwerk dat wordt besproken is Il Conformista van de Italiaanse regisseur Bernardo Bertolucci. In deze film, wiens bewerkte scenario werd genomineerd voor een Oscar, wordt Marcello Clerici onder het bewind van Mussolini naar Parijs gestuurd om de antifascistische leider Luca Quadri uit de weg te ruimen. Door middel van een serie flashbacks werkt het verhaal toe naar de grote finale. Ondertussen onthult Bertolucci petit à petit het motief van Clerici. Zo bezoekt hij regelmatig zijn blinde vriend, en fascist in hart en nieren: Italo; om zich naar binnen te werken bij de fascistische geheime dienst. Ook gaat hij langs bij zijn moeder, die verslaafd is aan morfine en bij zijn vader die al sinds de oorlog in een psychiatrische instelling verblijft. Voordat zijn ouders aftakelden en de ruïnering van de familie in gang zetten, was de familie Clerci één van de meest welvarende gezinnen uit de lokale gemeenschap. Dit was de aanleiding naar de meest traumatische ervaring uit Marcello’s jeugd, dat hem zou tekenen voor de rest van zijn leven. Hij werd misbruikt door Lino, de chauffeur die hem meenam naar zijn landhuis na doelwit te zijn geweest van pesterijen. Het kind schoot de man neer met diens geweer nadat hij zich aan het kind trachtte te vergrijpen.
Marcello zou er sindsdien naar streven om niet meer buiten de boot te vallen. De drang om zich ergens mee te identificeren, het maakt niet uit wat, zolang het maar normaal was, kende geen grenzen. Hij trouwde met de beeldschone maar naïeve Giulia omdat hij wist dat zij nimmer van zijn zijde zou wijken, wat er ook zou gebeuren, omdat ze te goedgelovig was om te beseffen dat hij haar enkel gebruikte om zijn impersonatie te accentueren. Naarmate hij verder richting het einde van zijn missie zou geraken, groeide het koppel verder uit elkaar, net als zijn geveinsde verlangen naar de andere sekse.
Dit is op zeer subtiele wijze verwerkt in de film en is enkel op te merken dankzij de sporadische dialogen die daartoe suggereren:
Marcello: I’m going to build a life that’s normal. I’m marrying a petty bourgeoise.
Confessor: Then she must be a fine girl.
Giulia: Speak out. Go ahead.
Marcello: Mediocre. A mound of petty ideas. Full of petty ambitions. She’s all bed and kitchen.
Een symboliserend shot dat de afstand portretteert die tussen Marcello en Giulia is ontstaan aan het einde van de film.
Hij gaat ook een kortstondige affaire aan met Anna, de vrouw van Luca Quadri, om zichzelf te bewijzen dat hij zich nog altijd aangetrokken voelt tot het vrouwelijk geslacht. Hier blijft hij zich aan vastklampen omdat dit een bewijs is dat hij de juiste fascistische normen en waarden nog altijd in acht neemt, en dus nog steeds tot het gangbare volk behoort. Naar alle waarschijnlijkheid is Anna ook onderdeel van het complot, al voordat Luca Quadri met haar trouwt en zijn toevlucht neemt naar Parijs. Dit is waarschijnlijk omdat Marcello haar, gehuld in onkuise kledij, enkele dagen daarvoor aantrof bij zijn bezoek aan een fascistische leider. Tijdens haar aanstelling kreeg ze de opdracht om iets met Luca Quadri aan te knopen zodat ze inzicht kon krijgen in al zijn politiek geëngageerde zaken. Tegen de regels van het protocol in werd ze verliefd op de anarchist en hoopt ze zijn dood, die ze zelf in gang heeft gezet, hoogstpersoonlijk te af te wenden. Onder meer door een wit voetje te halen bij haar baas, de fascistische leider.
Ieder personage kent meerdere lagen en dit komt briljant tot leven dankzij het voortreffelijke scenario. Anna Quadri is op het eerste gezicht niet meer dan een gebruiksvoorwerp voor Clerici om zijn seksuele frustraties te onderdrukken. Zij het niet dat ze ook een andere, omvangrijkere rol speelt in het verhaal.
Anna Quadri op ‘consult’ bij de fascistische leider.
Tijdens de film wordt Marcello continue omringt door mensen waaraan hij zich wil spiegelen. Op bijeenkomsten, feestjes en etentjes wordt de kijker veelvuldig getoond hoe slecht hij zich kan schikken naar de wensen van de maatschappij. Tijdens de dansavond zwiert een heuse menigte om hem heen in de hoop hem mee te slepen in de feestvreugde, maar ook dat baat niet. Integendeel, op die momenten voelt hij zich het eenzaamst omdat hij geconfronteerd wordt met zijn onkunde zich bij een kudde te voegen. Net als in zijn jeugd toen hij niet in staat was aansluiting te vinden bij zijn klasgenoten.
Tekenende momenten van onbegrip en vervreemding.
Op de dag van de moord achtervolgen Clerici en zijn partner het koppel naar hun oord in de wildernis. Niet ver verwijderd van hun eindbestemming, stuit het koppel op een stilstaande auto met een man buiten bewustzijn achter het stuur. Marcello heeft Anna de dag van te voren gesmeekt niet met haar man mee te reizen, tevergeefs. Ze weet wat hem te wachten staat als hij de auto uit stapt. Hij besluit toch polshoogte te nemen, wat hem fataal wordt. Uit de bossen om hen heen naderen geheim agenten die hem doodsteken onder het toeziend oog van zijn vrouw. Ze vlucht uit paniek naar Clerici, die haar vanuit de auto waarneemt. Vervolgens rent ze de bossen in en haar achtervolgers zijn gedwongen het vuur te openen. Clerici staart onverschillig voor zich uit. Dit verklaart dat hij haar enkel gebruikte om aan zijn verlangens te voldoen. Nu zij hem niet meer van dienst kan zijn, doet hij haar van de hand.
Aan het einde van de film, ten tijde van de val van Mussolini en het fascistische dictatorschap, wordt hij gebeld door zijn oude vriend Italo om op straat getuige te zijn van de historische gebeurtenis. Wanneer ze lopend over straat bijpraten over het wel en wee van hun geliefde vaderland, vangt hij een intieme conversatie op tussen twee mannen, één van hen blijkt Lino te zijn; de man die in zijn jeugd poogde hem seksueel te misbruiken. Marcello kan niet bevatten dat hij nog leeft. Hij beticht Lino in het openbaar van homoseksualiteit, fascisme en medeplichtigheid van de moord op Professor Quadri en zijn vrouw. In feite betwist hij hier zijn eigen besluiten en beseft jarenlang na de eliminatie van Luca Quadri pas wat hij heeft gedaan en dat hij nooit tot de massa zal behoren, noch normaal zal zijn. Ook Italo wordt terplekke door hem aan de schandpaal genageld. Met als gevolg dat een feestvierende groep socialisten hem opslokt in een passerende stoet. Ondertussen is Lino het tafereel ontvlucht en geeft Marcello zich over aan zijn werkelijke seksuele geaardheid: hij zoekt toenadering tot de homoseksuele man die kort daarvoor nog in het gezelschap was van Lino.
De manier waarop de kijker hier geprikkeld wordt om een eigen beeld van het verhaal te vormen is zeer doordacht. Een slotscène als deze schept nieuwe manieren om zijn personage te karakteriseren, maar laat niet zien wat daarna gebeurd en geeft dus stof tot nadenken.
Ook op visueel vlak presteerde Vittorio Storaro, de cameraman, in samenwerking met Bertolucci iets uitzonderlijks. Het is beide heren gelukt om bepaalde beelden voor zich te laten spreken. Neem bijvoorbeeld één van de shots tijdens Marcello’s bezoek aan de orthodoxe kerk. De kijker ziet een man van rond de zestig plichtmatig voor zich uit staren zonder gelaatsuitdrukking. Dit is tekenend voor zowel de conformist in de hoofdrolspeler als voor vele Italianen met hem. Conservatief en vasthoudend aan hun idealen. De geschilderde wand staat voor de sluimerende distantiëring tussen burger en staat.
Marcello durft enkel in het donker, zinnebeeldig boetend, uit te komen voor zijn ware identiteit en opvattingen over het fascisme. Op het kantoor van Quadri in Parijs spreekt hij zich uit op een manier die door zijn landgenoten nimmer getolereerd zou worden. Ook hier is het beeld van cruciaal belang om de pretentie achter deze scène succesvol over te brengen.
Il Conformista is één van de meesterwerken die bepalend is geweest voor mijn kijk op de filmkunst. De manier waarop deze film mij wist te ontwapenen staat me nog altijd voor de geest. Nog nooit zag ik een film die zo goed in staat was om op verschillende niveaus hetzelfde verhaal te vertellen. Al dan niet vanuit andere invalshoeken of gedachtegangen.
‘’I accept all interpretations of my films. The only reality is before the camera. Each film I make is kind of a return to poetry for me, or at least an attempt to create a poem.’’ – Bernardo Bertolucci
