We bewegen steeds meer van een rechtsstaat richting een politiestaat. Dit is een schadelijke ontwikkeling. 1984 was not supposed to be an instruction manual.
De afgelopen jaren zijn er veel maatregelen ingevoerd waarmee de staat zichzelf steeds meer macht toe-eigent en vrijheden en rechten van burgers inperkt. Met name sinds 9/11 is deze beweging in een stroomversnelling geraakt. Dat de kans op een terroristische aanslag klein blijft, is voor de politiek geen reden om ingevoerde maatregelen terug te draaien. Terrorisme moet immers koste wat het kost voorkomen worden. We zijn immers allemaal potentiele terroristen, toch?
De Nederlandse wet verplicht internet en telefonie-aanbieders een jaar lang alle verkeers- en locatiegegevens van al hun klanten te bewaren. Hierdoor kan ons internetverkeer gecontroleerd worden op ‘afwijkend gedrag’. Verder speurt de politie sociale media af naar ‘verdachte info’. De bescherming van gebruikers is hierbij onduidelijk.
Ons reisgedrag wordt in het OV vastgelegd door de OV-chipkaart, en in de auto door cameratoezicht met automatische nummerplaatherkenning (ANPR). Oorspronkelijk werd dit ingezet voor trajectcontrole, maar inmiddels heeft hier – zoals wel vaker – function creep plaatsgevonden en wordt het ook ingezet voor opsporingsdoeleinden.
De inzittenden van auto’s blijken vaak ook herkend te kunnen worden. 10-14 miljoen gegevens worden dagelijks opgeslagen. Justitie bewaarde deze gegevens op onrechtmatige wijze al langer dan toegestaan, maar Opstelten heeft nu zelfs een wetsvoorstel ingediend om de locatiegegevens vier weken te gaan bewaren. Instanties als de belastingdienst, de politie en de AIVD willen deze maar al te graag in zien.
Op straat worden we in de gaten gehouden door cameratoezicht en kunnen we preventief gefouilleerd worden om te kijken of we geen zwitsers zakmes of zakje wiet bij ons hebben. Ook wordt via onze telefoon onze lokatie bewaard, zodat bekeken en nauwkeurig voorspeld kan worden waar we ons op een willekeurig moment zullen bevinden.
Gebeurtenissen worden in de media aangegrepen om nog verder te gaan met het doorvoeren van maatregelen waarmee burgerrechten worden teruggedrongen en de macht van de staat versterkt. Een recent goed voorbeeld hiervan is de oproep tot een DNA-databank na het oplossen van de moord op Marianne Vaatstra. Hier kleven echter bijzonder zware nadelen aan, terwijl het aantal extra zaken dat opgelost kan worden miniem zal zijn.
Als burgerrechten via het recht teruggewonnen worden, lijken de overheid en bedrijven zich daar echter wel maar zo weinig mogelijk van aan te trekken. Zo zouden we bijvoorbeeld stoppen met het opslaan van vingerafdrukken, maar voorlopig staan ze nog steeds in databases opgeslagen. Ook moeten we nog steeds onze vingerafdrukken afgeven bij het aanvragen van een paspoort of ID-bewijs. Het proces om dat stop te zetten wordt keer op keer vertraagd.
Maar is dit werkelijk zo erg? Sommige mensen denken niets te verbergen te hebben. Maar als je doorvraagt blijkt 90% van de Nederlanders toch liever geen medische gegevens, locatiegegevens of sociale gegevens te delen, en al helemaal niet met hun werkgever, bank of verzekeraar.
En terecht, zo blijkt. Zo verloor een vrouw bijvoorbeeld haar verzekering omdat ze lachend op een facebook foto stond, wat zou ‘bewijzen’ dat ze niet depressief was. Verder kunnen hackers je persoonlijke gegevens stelen om identiteitsfraude te plegen, om bijvoorbeeld met je creditcard te kunnen betalen
De kans bestaat ook dat de functie van deze dataverzameling uitgebreid wordt, zoals dat wel vaker gebeurt. De politie zal bijvoorbeeld dergelijke gegevens ‘preventief’ willen inzetten in de vorm van profiling of typecasting. Dit gebeurt al in veel andere vormen. In toenemende mate wordt je gedrag in kaart gebracht om er voorspellende risico- of klantprofielen van te maken.
Op basis daarvan kan bepaald worden in welke mate je extra in de gaten gehouden zal worden, of dat je ergens wel of niet mag komen of om je preventief op te pakken. En er wordt opgeroepen tot nog meer profilering. Er gaan zelfs al stemmen op om profilering als bewijs in te zetten.
Bij dergelijke vormen van opsporing is men vaak op zoek naar ‘afwijkend gedrag’. Dit is in mijn ogen bizar. Waarom niet gewoon op zoek naar crimineel, of desnoods criminogeen gedrag? In feite is dit een vorm van discriminatie van mensen die durven af te wijken van de middenmoot. Zeker wanneer mensen kennis hebben van technieken die gebruikt worden voor profilering merk ik in mijn omgeving een neiging om zelfcensuur toe te passen wanneer men zich in de openbare ruimte bevindt; of dit nou in de digitale of fysieke openbare ruimte is.
Innovatieve ideeën ontstaan vaak uit ideeën die afwijken van de norm. Een maatschappij is creatiever en vooruitstrevender wanneer er ruimte is voor afwijkende ideeën. Een gebrek aan privacy stokt dus de ontwikkeling van nieuwe ideeen. Bovendien kunnen deze ideeen slechts waar nodig bijgeschaafd worden als ze openbaar zijn. Wanneer dit niet het geval is zouden ze zich wellicht op een negatieve manier kunnen ontwikkelen en kunnen leiden tot crimineel gedrag en overlast.
Ook moet goed gekeken worden naar de vorm waarin sociale controle toegepast wordt. Sociale controle kan positief uitwerken en kan in goede vormen veel overlast voorkomen. Het moet echter niet teveel op de stasi gaan lijken. Met een systeem als burgernet worden al eerste stappen in deze richting gezet.
Een angstcultuur waarin men bang is ‘afwijkend gedrag’ te vertonen lijdt tot onveilige gevoelens en is op lange termijn zelfs gevaarlijk. De uitspraak ‘1984 was not supposed to be an instruction manual’ wordt na de grote hoeveelheid geldslurpende privacy-inperkingen die de laatste jaren zijn ingevoerd als uitspraak steeds relevanter.
Ondertussen wordt de rechtsstaat steeds verder ingeperkt. Het principe dat de iedere burger in beginsel onschuldig is wordt steeds verder afgebroken. Politici als Teeven en Opstelten respecteren de scheiding der machten niet en gaan gaan regelmatig op de stoel van de rechter zitten door zich publiekelijk te bemoeien met lopende rechtszaken.
Opstelten wil verder de computers van burgers gaan hacken om spionagesoftware te installeren, gegevens te doorzoeken, ontoegankelijk te maken of te verwijderen. Hiermee kan de politie zomaar in het virtuele huis van burgers binnendringen. Ook wanneer deze onschuldig zijn. Iedereen is bij voorbaat verdacht. We verliezen hiermee het recht om ons tegen een al te nieuwsgierige overheid te beschermen.
Wanneer een agent een ongewapende tiener doodschiet leidt dit niet direct tot een schorsing en een kritische ondervraging als verdachte van doodslag. Wel wordt er een onderzoek door de rijksrecherge ingesteld; oftewel, de politie controleert de politie. Zelden leidt een dergelijk onderzoek tot vervolging. Een recent voorbeeld hiervan is de zaak van Michael Koomen, die door een agent met de bijnaam ‘Fred Verzet’ werd doodgeschoten toen hij de gemoederen wilde sussen.
De verklaringen van de politieman, waar het OM zich op baseerde in de beslissing om niet te vervolgen, kwamen niet overeen met beelden van beveiligingscamera’s. De politie wordt maatschappelijk steeds meer bevestigd in hun onaantastbare positie. Mede hierdoor stijgt het geweld door de politie, waaronder ook het aantal schietincidenten, en stijgt ook het aantal doden en gewonden door toedoen van de politie.
Al met al kan gesteld worden dat het bij politie en justitie totaal ontbreekt aan zelfkritiek, terwijl burgers volledig gewantrouwd worden. Alleen het feit dat je in leven bent is al genoeg om verdacht te worden van een misdrijf.
Als je bovenstaande bij elkaar optelt lijkt het erop dat we al aardig op weg zijn in de richting van een politiestaat in Nederland. Privacy wordt ingeperkt. Burgerrechten en vrijheden worden afgenomen. Mensen worden preventief opgepakt. Er worden tal van controlerende maatregelen ingevoerd. De mogelijkheden voor de politie om geweld te gebruiken worden uitgebreid en de politie maakt ook vaker gebruik van geweld.
Een democratische rechtsstaat gaat niet alleen over het recht om te stemmen wie jou mag vertegenwoordigen in de politiek. Een democratische rechtsstaat gaat ook over de machtsverhoudingen tussen overheden en burgers. Wanneer een burger een conflict heeft met een overheid, zijn er onafhankelijke rechters om dit conflict op te lossen. Doordat de staat steeds meer macht naar zich toe trekt, in toenemende mate op de stoel van de rechter gaat zitten en burgerrechten worden ingeperkt, is de democratische rechtsstaat in Nederland de afgelopen decennia verzwakt.
Gelukkig lijkt de verzwakking van de rechtsstaat te stagneren. In het regeerakkoord zijn onder andere de voorstellen voor minimumstraffen en een forse verhoging van de griffierechten geschrapt. Nu moeten verdere stappen genomen worden om de democratische rechtsstaat in Nederland te gaan herstellen. Beperk de macht van overheden en geef burgers hun rechten terug.
Natuurlijk betekent dit niet dat we nieuwe technieken volledig achterwege moeten laten voor opsporing, maar maak dan wel goede regels over hoe we hier mee om gaan. Bedenk van tevoren of monitoring en surveillering wel proportioneel is voordat we eraan beginnen. Bedenk dat discriminatie de enige manier is om met grote hoeveelheden gegevens om te gaan en vraag je als maatschappij af of je dit wilt. Wanneer je dit wilt, bedenk dan goed waarop je wilt discrimineren en waarop juist niet, en leg dit vast in wetgeving.
