http://www.youtube.com/watch?v=gr9HoqHEj6s
Pornografische pikanterieën in een rolprent vol steracteurs; dat is wat de in sommige landen nog altijd verboden film Caligula van Tinto Brass uit 1979 zo baanbrekend maakt. Het idee dat de mens geen creatie van de Almachtige, maar een afstammeling van apen is; dat is wat de evolutieleer in The origin of species van Charles Darwin uit 1859, met name in religieuze kringen, zo omstreden maakt. Het perfecte handboek voor een tiran; dat is wat Il Principe, het in 1532 gepubliceerde traktaat over egoïsme van Niccolò Machiavelli, zo betwistbaar maakt.
Evenzo controversieel is het na één voorstelling alweer verboden toneelstuk Le roi s’amuse (De koning amuseert zich) uit 1832, over een seksueel losbandige vorst, van Victor Hugo. Het drama verdween na één voorstelling direct van de planken en in Frankrijk gold een halve eeuw een verbod om dit stuk uit te voeren, omdat het te opzichtig zou verwijzen naar de frivole escapes van de toen aldaar regerende koning Louis Phillipe I. Dat het stuk van de Franse toneelschrijver van het podium verbannen was, weerhield de Italiaanse operacomponist Giuseppe Verdi er niet van om het vanaf de zomer van 1850, met zijn librettist Francesco Piave, tot opera te bewerken.
De rapen waren gaar, toen de Oostenrijkse censor lucht kreeg van Verdi’s plan om voor het Teatro La Fenice, in Venetië, een opera te leveren, gebaseerd op Le roi s’amuse. Het noorden van Italië stond destijds onder gezag van Oostenrijk en de bezetter had geen behoefte aan een bühnewerk over een, weliswaar mislukte, moordaanslag op een bandeloze vrijbuiter van koninklijke bloede.
Hemel en aarde heeft Verdi moeten bewegen om die opera te mogen maken. Met de censor kwam hij overeen dat de koning in rang zou degraderen tot hertog en dat de plaats van handeling niet Frankrijk, maar Italië zou zijn. Het oog viel op Mantua, omdat die stad geen zelfstandige staat meer was en de lichtzinnige hertog zou van het geslacht Gonzaga zijn; die tak was inmiddels uitgestorven. Deze wijzigingen waren voor beide partijen aanvaardbaar en zou niemand voor het hoofd kunnen stoten.
Dat Verdi deze opera wilde maken had vrij weinig van doen met de liederlijkheid van de edelman. Hij was vooral onder de indruk van de hofnar in Le roi s’amuse: een oude, sarcastische joker met een bochel die, zodra hij zijn narrenkap afzet, een warme en liefhebbende vader blijkt te zijn, die zijn dochter voor de boze buitenwereld probeert af te schermen. De bultenaar gaat gebukt onder een vloek, nadat hij een graaf, wiens dochter door de hertog van Mantua is onteerd, heeft uitgelachen en besluit die hertog uit de weg te laten ruimen door een huurmoordenaar, als hij ontdekt dat ook zijn bloedeigen dochter door de hertog is ontmaagd. Die aanslag mislukt en niet de hertog, maar de dochter van de nar zelf laat het leven en daarmee is de vloek die op zijn bultrug rustte tot uiting gekomen.
De titel die Verdi aanvankelijk aan deze opera wilde geven was La Maledizione (De Vloek), maar die wijzigde hij in Rigoletto; de naam van de hofnar in de opera. Die naam verwijst naar Rigoletti, ou Le dernier des fous (Rigoletti, of De laatste der gekken), een parodie op Le roi s’amuse. Rigoletto ging in première op 11 maart 1851 en was een doorslaand succes, met al snel uitvoeringen in Alexandrië, Montevideo, Londen en Havanna.
Muzikaal is vooral het derde en tevens laatste bedrijf van Rigoletto grensverleggend. Dramatisch hoogtepunt is de koelbloedige moord op Gilda, de dochter van Rigoletto, terwijl een heftige storm opsteekt (in het videofragment is op 0:37 te horen hoe contrabassen het gedonder in de verte verklanken en symboliseert het mannenkoor een spookachtige wind – dit fenomeen komt in het totale fragment nog een paar keer voor, aangevuld met dwarsfluiten, die bliksemschichten nabootsen).
In het videofragment is te zien hoe hoer Maddalena haar broer, de huurmoordenaar Sparafucile, ervan overtuigd om het leven van de in hun herberg overnachtende gast, de hertog van Mantua in vermomming, te sparen, omdat zij verliefd op hem is. Sparafucile is moeilijk van zijn stuk te brengen, omdat hij nu eenmaal geen bandiet, maar een man van zijn woord is en hij heeft Rigoletto beloofd om deze kerel van het leven te beroven.
De beroepsdoder belooft zijn zus om de gast niet om te brengen, als zich voor middernacht nog een bezoeker bij hun louche logement meldt: dan zal hij die vermoorden en in een jute zak aan de hofnar overhandigen. De dochter van de gebochelde krijgt dit mee en uit liefde voor de man die haar ontmaagd heeft offert ze zich op om zijn leven te redden en treedt daarmee haar eigen dood tegemoet.
In Help, opera! schept operakenner Jochem Rietjens orde in de chaos van de wonderlijke wereld die opera heet en logenstraft daarbij meteen de erudiete snobs die er de mond vol van hebben, maar amper behept zijn met enige kennis over het genre.
