Vanwege de schrijnende mensenrechtensituatie in Turkije Rusland zal de immer maatschappelijk betrokken oud PvdA-leider Job Cohen zijn vlag halfstok hangen wanneer Erdogan Poetin naar Nederland komt. Want Rusland is bijna 25 jaar na de Val van de Muur nog steeds de root of all evil.
Kan allemaal best zijn, maar het is naar alle waarschijnlijkheid niet constructief om aan de onderhandelingstafel of voor de camera’s openlijk uiteen te zetten hoe stom je elkaar wel niet vindt. Wel handig om te weten: de Russische belangen in Europa en Nederland.
Veel Nederlanders associëren Gazprom vooral met het grote gasbedrijf dat Europese eilanden wenst op te kopen, maar het bedrijf doet het minder goed dan de Russen ons graag doen willen geloven. Enkele dagen geleden werd al bekend dat Gazprom’s winst met 37 procent is gedaald.
Poetin heeft veel geld gepompt in het nationaliseren van Russisch gas en olie. Dit komt inde praktijk met name neer op het opkopen en aanleggen van leidingen. Daarnaast is er een begin gemaakt met het boren in de Arctische Zee. Gazprom zal zijn prettige marktpositie zeker niet direct verliezen, maar het heeft te maken met concurrentie. Daaronder de opkomst van schaliegas in de VS, maar ook het groeiende aandeel van Noors gas, het gelijktijdige verlies van de monopoliepositie door de opkomst van goedkopere gasleveranciers (Poolse PGNiG, Duitse E.on Ruhrgas) en de ontwikkeling van LNG.
De gasprijs wordt daardoor steeds verder losgekoppeld van de olieprijs en lange termijn-contracten met hoge prijzen worden door energieleveranciers steeds vaker vervangen voor handel op de spotmarkt, waarbij prijzen van dag tot dag wijzigen. Dit terwijl Rusland eerst weinig te duchten had van een Europees diversificatie-beleid.
En dan hebben we het nog niet eens over de mogelijkheden die het ‘brandbare ijs’ methaanhydraat mogelijk gaat bieden. Eerder dit jaar ondernam Japan een succesvolle poging dit gas uit de bodem van de zee te boren.
De huidige economische en met name politieke crisis in Europa maakt dat er geen geld is, noch middelen zijn, noch de politieke wil bestaat om een degelijk Europees beleid van de grond te krijgen. Maar misschien heeft Rusland Europa helemaal niet nodig om haar positie te verzwakken. Gazprom lijkt zijn sterke positie in Europa te verliezen door er zelf eveneens geen Europese strategie op na te houden.
De prijzen lijken te worden vastgesteld door een geblinddoekt persoon die dartpijltjes op een landkaart mikt: de prijzen slaan kant noch wal. Zo betaalt Finland een andere prijs dan Slowakije: terwijl beide landen volledig afhankelijk zijn van Russisch gas. Strategisch partner Servië betaalt juist buitensporig veel. Dit maakt dat Europese concurrenten zoals het Poolse PGNiG en het Duitse E.on Ruhrgas, door onder Gazproms hoge prijzen te gaan zitten, meer afname hebben van traditionele Gazprom-klanten.
Daarnaast blijft Gazprom keihard ‘njet’ roepen richting de tegenaanbiedingen van China in prijsonderhandelingen: toch de groots mogelijke afzetmarkt voor gas. Resultaat: China heeft contracten met Centraal-Azie, Australië, West Afrika. Maar niet met Rusland.
Nederland heeft al een redelijke prijs weten te bedingen, en Rusland wil zelfs met Shell op zoek naar schaliegas: maar desalniettemin is bovenstaande informatie goed om aan de onderhandelingstafel in het achterhoofd te houden. Gazprom heeft Shell minstens even hard nodig als Shell Gazprom.
Ondertussen zijn de Amerikanen druk in de Zuid-Chinese zee en de Pacific en hebben daarom besloten dat het tijd wordt voor Europa om haar eigen broek op te gaan houden. De vierde fase in de missile defense, bestaande uit het plaatsen van enkele extra sites in Europa, zullen zij niet volledig afronden. Rusland had met name moeite met deze laatste fase en uitte dit ongenoegen in de welbekende jaren ’80 retoriek.
Het Russische missile defense programma loopt ondertussen niet geheel volgens de planning. Het systeem zou gevechtskoppen, intercontinentale raketten en lage-baan-satellieten kunnen neutraliseren. De Russen zeggen nu zelf 2015, wij gokken eerder op 2018.
Indien de Amerikanen ondertussen het beleid voortzetten en zich blijvend zullen concentreren op Azië, zal binnen een Europees georiënteerd missile defense alternatief Nederland een buitengewone rol gaan spelen. De Nederlandse marine is namelijk als een van de weinigen in Europa uitgerust met LC-fregatten die ballistische raketten kunnen onderscheppen.
Dit geeft interessante strategische perspectieven: Rusland verliest langzamerhand diens semi-monopolie positie op de energiemarkt omdat staatsbedrijf Gazprom in zwaar weer verkeert. Wie betaalt, bepaalt in Oost-Europa. Minder geld, is minder invloed en zorgt direct ook voor een zachtere benadering van het NAVO-bondgenootschap.
Ook zorgt de Amerikaanse “policy shift” voor een nieuwe wisselwerking op het gebied van missile defense. Terwijl Rusland zijn ongenoegen richting Amerika ook doodleuk in Azië demonstreert neemt dit niet weg dat er binnen Europa een niche ontstaat die Nederland kan opvullen.
Het lijkt qua momentum dus niet stuk te kunnen voor Nederland. Toch is het goed om waakzaam te zijn. Hoe goed bedoeld de protesten tegen de mensenrechtensituatie in Rusland ook mogen zijn, dit kan een reactie uitlokken die het staatsbezoek zal overschaduwen. Zo riep Erdogan tijdens diens staatsbezoek iets over adoptiekinderen en homo’s et voilà: het ging nergens anders meer over in de Turkse pers.
De “ja-maar-jullie”-joker die Poetin in zijn achterzak heeft is bijvoorbeeld de manier waarop Jeugdzorg in Nederland omgaat met uit huis plaatsingen van (Russische) kinderen. Daarnaast speelde Poetin eveneens de kinderadoptie-kaart tegenover de Verenigde Staten toen die moeilijk gingen doen over de Magnitsky-zaak. Want tja, als we het dan toch over mensenrechten hebben, dan weet Poetin er ook nog wel een paar. Het zou mooi zijn als Nederlandse diplomaten en politici niet (weer) in dezelfde valkuil lopen.
Werk aan de winkel dus. Niet alleen heeft Poetin een Nederlandse schoonzoon, 2013 is ook nog eens Rusland-Nederland jaar. Genoeg materiaal om het ijs te breken en de rug te rechten alvorens de zaken eens pragmatisch aan te pakken. En moeten mensenrechten dan toch per sé worden genoemd, doe dat dan op ontspannen, rustige wijze tijdens het diner, tussen het verslinden van dat biefstukje door.
Rusland aan de tand voelen over mensenrechten zal een stuk geloofwaardiger overkomen indien Nederland een dikkere vinger in de (regionale) pap heeft inzake gas en missile defense. Betekent wel dat Nederland ook eerst die positie moet zien uit te onderhandelen. Uitstel hoeft in dit geval geen afstel te betekenen.
Want als Nederland zijn hand op de verkeerde beleidsterreinen overspeelt, kunnen we dat Holland House wel vergeten volgend jaar. En dat zouden we niet willen, toch?
Dieuwertje Kuijpers is politiek analist. Ze schreef dit artikel op persoonlijke titel en is samen met collega Stephan de Vries te volgen via het defensieblog Stukje Duiding.
