Het individu, daar gaat het om, dat was simpel gezegd het sleutelwoord van het Marokkanendebat van vorige week. Als er één iets duidelijk is geworden, dan is het dat Nederlandse politici en opiniemakers niets moeten hebben van groepsdenken. Individueel gedrag toeschrijven aan groepsprocessen is nu echt taboe. Als je dat doet, dan zit je behoorlijk NSB fout.
Deze conclusie was erg confronterend voor mij. Ik heb er wakker van gelegen, want ik ben een getrainde racist. Antropologen zijn namelijk getraind om gedrag te verklaren aan de hand van omgevingsfactoren, dat komt vaak uit op etniciteit en cultuur. Het zijn de antropologen die groepsdenken – zie racisme – reproduceren. Nederland heeft niet een Marokkanenprobleem, maar een racisme en antropologenprobleem!
In de jaren ’50 reisde antropoloog Clifford Geertz samen met zijn vrouw af naar het eiland Bali. Hij deed daar veldwerk naar de Balinese cultuur. Door middel van het analyseren van hanengevechten kwam hij tot een omvangrijke omschrijving van de Balinese cultuur en gebruiken. Vorige week sloeg ik zijn essay er nog eens op na en genoot werkelijk van zijn schrijfstijl en diepgaande analyse. Ik kwam echter ook tot de conclusie dat Geertz volgens de maatstaven van onze huidige opiniemakers en politici getypeerd zou worden als racist.
In zijn essay over de hanengevechten in Bali kent Geertz namelijk bepaald gedrag toe aan de Balinees. In de eerste weken van zijn veldwerk werden Geertz en zijn vrouw namelijk genegeerd door de Balinezen. Iets dat hem niet in de koude kleren ging zitten. Geertz claimde dat de wijze van negeren iets typisch Balinees was; alleen een Balinees kan je op zo een manier negeren. Nergens elders was hij zulk gedrag tegengekomen, alleen in Bali. Wat Geertz deed was individueel gedrag herleiden naar de groepsidentiteit. Racisme, zullen veel mensen zeggen!
In een e-mailwisseling maakte Francisco van Jole mij duidelijk dat wij moslims, joden of katholieken niet konden typeren. Daarvoor zijn groepen te groot en individuen te verschillend. Dit was simpelweg de mantra van velen anderen vorige week. Tweede Kamerlid Linda Voortman claimde dat het groepsdenken tegenstellingen creëert. Was Geertz dus fout? Was hij een NSB’er? Een racist, een Orientalist?
Geheel verbaasd zag ik politici voor, tijdens en na het Marokkanendebat claimen dat we ons moeten richten op het “individu”! Een erg vreemde uitspraak. Als er één iets is waar beleidsmakers en politici zich niet op richten is het, het “individu”. Kunnen jullie de vaak gehoorde claim in casus Mauro nog herinneren? “We gaan niet in op individuele gevallen”. In de Agenda-integratie van Lodewijk Asscher staan geen individuen aangeschreven. Er staat niets in over Mohammed uit Amsterdam-Oost, Kamal uit de Haagse Schilderswijk of Redouan uit Rotterdam. Nee, beleid is gericht op groepen en niet op individuen. Groepsdenken ligt dus in de kern van onze politiek en beleid, het is dus ridicuul om dit af te schrijven.
“Beleid gericht op groepen is iets anders dan het toeschrijven van problemen aan etnische groepen” zal dan het weerwoord zijn. Voor Geertz was het negeergedrag van de Balinezen een “probleem” hij zag een relatie tussen afkomst en negeren. Is hij hiermee een racist? Is iedere willekeurige Nederlander die claimt dat er een Marokkanenprobleem is een racist? Nee, dacht het niet. Dit komt omdat er een wezenlijk verschil is tussen etnisch gedrag verklaren en etnisch gedrag determineren. Wanneer Geertz claimt dat het negeergedrag iets typisch Balinees is, dan verklaart hij het gedrag aan de hand van het concept etniciteit. Hij zegt niet dat Balinezen gedetermineerd zijn om zulk negeergedrag te vertonen simpelweg omdat ze Balinees zijn.
Er is dus een wezenlijk verschil tussen verklaren en determineren. In de hele discussie omtrent het Marokkanenprobleem wordt over het algemeen niet gezegd dat Marokkanen gedetermineerd zijn om crimineel gedrag te vertonen. Hoe graag mensen het ook willen, een dergelijke uitspraak haal je zelfs niet uit de mond van PVV-Kamerleden. Van Jole had hem bijna, maar zoals jullie weten is bijna niet helemaal.
Als we geen relatie meer mogen leggen tussen afkomst en gedrag dan vrees ik dat wij in dit land een antropologenprobleem krijgen. Op de diverse antropologie afdelingen in ons land worden honderden studenten opgeleid om het gedrag van respondenten te verklaren aan de hand van concepten zoals etniciteit. Het opmerkelijke van dit alles is dat juist Karl Marx een pionier was van het “groepsdenken”. Hij zag namelijk een duidelijke relatie tussen structuren en individueel gedrag. Ik quote:
Men make their own history, but they do not make it just as they please; they do not make it under circumstances chosen by themselves, but under circumstances directly encountered, given and transmitted from the past. The tradition of all the dead generations weighs like a nightmare on the brain of the living.
Hoewel wij allemaal individuen zijn, is ons gedrag alles behalve uniek en individueel. Marx zag dit en had ook oog voor de wisselwerking tussen structuur en individu. Helaas zijn veel politici en opiniemakers deze Marxistische wijsheid vergeten. Het ziet er naar uit dat knuffelen voor kennis gaat bij de tegenstanders van het groepsdenken. Ik bereid me daarom alvast voor op een vervolgdebat dit maal getiteld: het antropoloogprobleem, want we mogen antropologen als groep hierop niet aanspreken, toch?
Shashi Roopram is op Twitter
