Het nieuws wordt beheerst door de vraag of klokkenluider Snowden een held is of een verrader. Feit is dat de gevolgen van zijn acties voor hem als persoon, voor de Verenigde Staten en wellicht voor de wereld enorm zijn. Ook in Nederland kennen wij onze klokkenluiders, die steeds vaker juridische bescherming genieten via klokkenluidersregelingen. Donderdag bespreekt de Tweede Kamer zelfs de komst van een Huis voor Klokkenluiders.
Veel organisaties die recent met hun ‘vuile was’ in de media kwamen beschikken over een klokkenluidersregeling. Desondanks voelden klokkenluiders zich binnen het COA, Vestia of VUMC genoodzaakt om naar buiten te treden. Uit een evaluatie van klokkenluidersregelingen bleek bovendien dat deze vaak ernstig te kort schieten door onvoldoende vertrouwelijkheid en (rechts)bescherming te bieden. Zonder twijfel is een versterking van de positie van klokkenluiders noodzakelijk, maar nog beter is het om klokkenluiden overbodig te maken door kritische geluiden veel eerder de ruimte te geven.
Ten eerste moeten onze Bokito-leiders veel gevoeliger worden voor kritiek. Zij moeten open en transparant handelen. Bovendien moeten zij tegenspraak organiseren. Het is veel te gemakkelijk om je te omringen met ja-knikkers. In de afgelopen decennia hebben wij sterke leiders vereerd en op een voetstuk geplaatst. Voor deze leiderschapscultuur betalen wij nu de rekening. Hier is een belangrijke rol weggelegd voor toezichthouders. Niet alleen moeten zij tegenspraak leveren, maar ook moeten ze waken over een juiste machtsbalans binnen de directie of het bestuur.
Ten tweede moet integriteit voortdurend op de agenda staan. Juist als er niets aan de hand is. In dialoog wordt bevestigd welk gedrag wél en niet kan. Veel organisaties hebben systemen die in een vroege fase ongewenst gedrag signaleren, maar daar vervolgens niets mee doen (zoals het beruchte medewerkerstevredenheidsonderzoek). Neem kritische signalen serieus en zie kritiek als een kans. Niet alleen omdat een klokkenluider in de media enorm schadelijk kan zijn voor de organisatie, maar juist omdat kritiek organisaties in de gelegenheid stelt om zichzelf te verbeteren.
Als bestuurders niet naar hun medewerkers luisteren, dan doen de media het wel.
Filip van den Bergh & Frank Maas zijn adviseur bij organisatieadviesbureau Berenschot.
