Een bordeelscène, zo wordt het schilderij omschreven. En ook al is er geen tiet te zien, niemand kijkt nog op van een dergelijke omschrijving, want we weten allemaal: die zeventiende-eeuwers waren van losse zeden. En je moet zo’n schilderij kunnen ‘lezen’. Daar moet je verstand van hebben. Of gewoon een verouderde theorie, een dirty mind? Wat zien we nu écht op het schilderij van Jan Steen, dat gisteren bij Christie’s in Londen voor miljoenen is geveild?
Een bordeelscène zeggen de deskundigen dus in koor. Ze baseren zich daarbij niet op enige bron uit die tijd (die zijn er niet) en ook niet op enige zichtbare erotiek. Het draait allemaal om de verborgen erotiek. Om het op de juiste wijze interpreteren van wat je ziet.
U raadt het al, dit soort interpretaties dateren van rond een eeuw geleden, uit de hoogtijdagen van de psychoanalyse. Toen je nog geen kerktoren kon tekenen, nog geen hand langs je kin kon halen, of je gaf daarmee je diepste, duistere, erotische zielenroerselen bloot. Met dezelfde manisch-erotische ijver waarmee freudianen het alledaagse te lijf gingen, ging een nieuwe generatie ‘kunstkenners’ de schilderkunst te lijf. Alles was symbolisch, bij voorkeur erotisch.
Vooral de schilderijen van Jeroen Bosch moesten het ontgelden (want die ritselden van de gekke beesten en voorwerpen) maar ook de Hollandse meesters, zoals Jan Steen, werden op deze wijze ‘opnieuw bekeken. Met als resultaat dat dit schilderij, waarvan we werkelijk niets weten, te boek is komen te staan als een bordeelscene. Voor de zeventiende-eeuwer was dit ‘zonneklaar’, schrijft de NRC. Maar er is geen zeventiende-eeuwer die dat kan bevestigen.
De man die daar zit te eten, en zo keurig wordt bediend, is Jan Steen zelf. Dat kan niet anders. De schilder zou met andere woorden zijn eigen bordeelbezoek hebben vereeuwigd. Weinig smaakvol, ook in die tijd. Mar waarom een bordeel? Het voornaamste bewijsmateriaal hiervoor zijn de oesters. De deskundige van Christie’s en ook de NRC van vrijdag weten daarbij te melden dat oesters een afrodisiacum werden beschouwd. Da’s leuk om te weten, maar er waren in die tijd zo veel groenten, vleessoorten en gerechten die als een afrodisiacum werden beschouwd – en dat maakt het huis nog niet tot een bordeel.
Verdere aanwijzingen? Welnu, de vrouw links moet natuurlijk de hoer zijn, en dat kun je zien aan de keurige manier waarop ze een glas wijn aanreikt. Geen beker maar een glas; ze houdt het glas ook niet bij de kelk maar keurig bij de voet, en ze bedekt daarbij heel zedig met de linkerhand haar decolleté, om te voorkomen dat de man bij het aanreiken enige inkijk geniet.
Allemaal keurig – maar de ware kunstkenner leidt (ik verzin het niet) hieruit direct af dat dit natuurlijk duidelijk aangeeft dat het hier om een hoer gaat! Alleen hoeren gedragen zich zo keurig! Verborgen symboliek! En dan moet de oude vrouw die de oesters voor hem opent, uiteraard de hoerenmadam zijn. Kan niet anders! Zie je zo!
Nog niet overtuigd? De NRC wijst fijntjes op ‘het zwaard op de stoel en de grote zoutstrooier op de tafel’ en noemt dit ‘fallussymbolen’. Kan het wellicht iets overtuigender? Krant en deskundige vinden het ultieme bewijs dat het hier om een bordeel gaat uiteindelijk in de Vrouw Fortuna op de schoorsteenmantel, met rechts van haar een schip dat uitvaart, links een schip dat oploopt. De schilder, zo moeten we denken, waarschuwt daarmee de beschouwer voor de gevaren van het lot, of hoerenloperij, of zoiets.
De redenering is extreem vaag. En dat kan ook niet anders. Tot zover de bewijzen voor de bewering dat het hier om een bordeelscene gaat. Tot zover ook de stand van zake in de theoretische kunstbeschouwing anno 2013. In honderd jaar tijd geen scheet opgeschoten.
Terug naar het schilderij. Wat zien we? Een schilder die droomt van rijkdom. Die tot de lagere adel is doorgedrongen (en dus het recht heeft een zwaard te dragen) en die dus ook een schildknaap heeft (de jongen links, duidelijk wachtend tot zijn meester is uitgegeten – wat moet een knaap in en bordeel?). Hij is net gearriveerd, zijn jachthond (ook een teken van welstand) snuffelt aan een stilleven met geschilde citroen – een verwijzing naar wat de schilder rijk heeft gemaakt. En nu eet hij thuis enorm veel kostbare oesters, daarbij bediend door een mooie, galante vrouw en een oudere vrouw, die waarschijnlijk tot huishoudelijk personeel behoort (een dankbaar inwonend familielid?) en die gedienstig voor hem de oesters opent.
Steen droomt hier kortom, van welvaart en rijkdom. En zeker, de Vrouwe Fortuna is een waarschuwing voor de grilligheid van het lot. Maar zo’n verfraaiing past natuurlijk helemaal niet in een bordeel. Daar moet de kunst het genot vergroten. Daar kun je tientallen klassieke en Bijbelse verleidingsscènes verwachten, keus genoeg – maar geen droge levensles. Wat we hier zien is de brave waarschuwing kenmerkend voor het huis van een oppassend koopman. Denk erom! Schepen kunnen vergaan! De waarschuwing die ook de rijke schilder Steen niet moet vergeten.
Die Fortuna heeft uiteraard niks met seks te maken, laat staan met een bordeel. Maar de ‘kenner’ keert hier, net als bij de dame, de wereld op zijn kop om lekker ‘spannend’ te doen. Nette vrouw betekent hoer; een waarschuwing voor het grillige lot hangt uiteraard in een bordeel.
Tot zover mijn interpretatie. Helaas niet zo ‘spannend’ als de ‘bordeelscène’ maar je hebt er geen overtrokken symboliek, en geen overspannen erotische fantasie voor nodig. Het was een aardig idee, honderd jaar geleden, om vrouwen die mannen bedienen, gelijk maar aan te duiden als hoeren.
De impressionisten hadden al grote naam gemaakt met hun portretten van hun vriendinnen en modellen van losse zeden. Zo kreeg zo’n oud werk toch nog iets pikants! En geïnterpreteerd volgens de nieuwe psychologische wetenschap van de beroemde dokter Freud! Maar we zien gewoon een schilder (Steen had zich net in Haarlem gevestigd) die zijn droom van roem en welvaart schildert.
Trouwens als het om ‘verborgen’ erotische symbolen gat, hadden Christie’s en de NRC wel wat beter mogen opletten. Die ton naast de jongen – is dat geen symbool voor het vrouwelijk geslacht? Dat zwaard, hangt dat er niet wat ‘teneergeslagen’ bij? Was Steen impotent? En wat dacht u van de gordijnen die opgetrokken zijn om een deur te onthullen? Wel gadverdamme! En daarachter, die man en vrouw? Zie ik het goed? Knijpt hij haar in de billen? Dat is natuurlijk zonneklaar! Bent u nu dan eindelijk overtuigd? Nee? Kijk dan naar een hond die ruikt aan een ‘aangetaste’ vrucht – moet ik dát nog uitleggen? Nee toch!?
Mocht u binnenkort ergens in een museum een stilleven met geschilde citroen zien hangen, wilt u de directie er dan op wijzen dat u niet geconfronteerd went te worden met dergelijke overduidelijke, grove seksuele symboliek?
