Vraagt u zich ook af waarom het Midden-Oosten bomvol zit met dictators? En waarom Iran wordt geregeerd door boze mullahs die allemaal “dood aan Amerika”schreeuwen? Het antwoord is terug te voeren tot 19 augustus 1953. Want gisteren was het 60 jaar geleden dat de moeder der staatsgrepen werd gepleegd: de allereerste coup d’état van de Verenigde Staten tegen de grootste liberaal-democraat van het Midden-Oosten en destijds de Premier van Iran: Mohammad Mossadegh.
De effecten van deze staatsgreep zijn buiten alle proporties en tot op de dag van vandaag te voelen: de islamitische Revolutie in Iran, een kwart eeuw later, was er een direct uitvloeisel van. Maar de effecten zijn ook buiten Iran voelbaar. Omringende landen in de regio zouden allemaal een heel andere ontwikkeling hebben doorgemaakt wanneer de Iraanse democratie destijds niet om zeep zou zijn geholpen. Immers, een democratisch Iran zou – aan de hand van de gevoelige geopolitieke positie die het inneemt – het Midden Oosten voor altijd doen veranderen. Alleen was dat niet wat het Westen wilde; en wat het nog steeds niet wil.
Constitutionele periode
Iran was het eerste land in het Midden-Oosten dat democratiseerde met de Constitutionele Revolutie van 1906. Het was een nationale reactie op de dictatuur van de toenmalige Sjah en de imperialistische doodsgreep waarin Groot-Brittannië en Rusland het land hielden. De bevrijding duurde echter niet lang: de vondst van Iraanse olie door de Britten in 1908 en de bezetting van het land tijdens de Eerste Wereldoorlog maakten een einde aan de Constitutionele periode. Toen Rusland door de communistische omwenteling verzwakte zagen de Britten hun kans schoon om in 1921 een staatsgreep te plegen aan de hand van Reza Khan, die omgedoopt werd tot Reza Sjah. Met de nieuwe koning consolideerde Engeland zijn macht over Iran en de Iraanse olie werd vrolijk weggepompt.
Toen Reza Sjah aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog een politieke flirt aanging met Hitler, werd hij in 1941 afgezet door de Britten. Zijn zoon verving hem op de troon. Echter, de jonge Sjah was nog niet machtig en een nieuwe generatie democraten vond de ruimte om het leven terug te blazen in de oude Constitutie.
Deze groep democraten werd aangevoerd door de charismatische en uitgekiende Mossadegh. Hoewel van koninklijk komaf, was hij een man van het volk. Hij was de eerste Iraniër die een PhD behaalde (in rechten) en een radicale democraat die sinds de jaren ‘20 in de politiek zat en maar één doel voor ogen had: het institutionaliseren van de democratie.
Mossadegh werd premier en gaf in die positie prioriteit aan het oliedossier. Dat was niet alleen vanuit financiële motieven uiterst belangrijk; ook de Iraanse onafhankelijkheid was eraan verbonden. Want democratie of niet, de Britten trokken hun eigen plan en bemoeiden zich met alles en iedereen in het land. Mossadegh besloot dan ook om de olie-industrie te nationaliseren.
De Britten waren op zijn zachts gezegd not amused met dat besluit. Ze daagden Iran voor het Internationaal Tribunaal hier in ons eigen Vredespaleis in Den Haag. Mossadegh vertegenwoordigde Iran zelf als advocaat en de uitgekiende politicus nam aan het begin van het proces bewust plaats op de stoel van de Engelse delegatie. Na herhaaldelijk aandringen van de Engelse advocaat wees de rechter hem erop dat hij zich toch echt moest verplaatsen. Hij gaf gehoor, maar zei: “Ik heb maar paar minuten op zijn stoel gezeten en ze winden zich al zo op. Zij zitten al een halve eeuw op Iraanse olie.” De toon was gezet.
Uiteindelijk werd Iran unaniem in het gelijk gesteld. Zelfs de Britse rechter stemde voor Iran, waarop hij acuut door Londen werd teruggeroepen!
De Britten dreigden vervolgens met militair ingrijpen, sloten de Perzische Golf af en verboden elk land olie van Iran te kopen in de hoop dat Mossadegh’s kabinet onder de economische sancties zou vallen (ja, dat komt ons ook bekend voor). Met de dood van Stalin (en dus een opnieuw verzwakt Rusland) lukte het de Engelsen om de Amerikanen ervan te overtuigen dat ze een staatsgreep moesten plegen. Reden: Mossadegh zou in werkelijkheid een communist zijn. De Amerikanen wisten dondersgoed dat dat een fabel was, maar wederom lonkte de Iraanse olie.
En zo geschiedde het dat de CIA en de MI6 op 19 augustus 1953 (opnieuw) een staatsgreep regisseerden aan de hand van de Sjah. De operatie werd ‘AJAX’ gedoopt, al hadden de Britten een naam die treffender was: operatie ‘laars’. Vandaag maakte de CIA pas officieel bekend bekend achter de coup te hebben gezeten. Ook BP en Shell konden natuurlijk niet op het feestje ontbreken. Mossadegh kreeg levenslang huisarrest opgelegd en overleed in 1967. De Sjah zou na de coup ruim 25 jaar met ijzeren vuist regeren, geheel in dienst van de Amerikanen. Maar hoewel Mossadegh weg was, waande zijn geest nog altijd over de Iraanse politiek.
Want een kwart eeuw Amerikaans imperialisme en autoritair beleid van de Sjah later, brak er weer een revolutie uit in Iran, ditmaal onder leiding van Khomeini. De gewone man, de aanhanger van de democratie, keek benieuwd naar welke kant het Nationale Front – de kameraden van Mossadegh – zou gaan kiezen. De Sjah wilde echter aan iedereen het premierschap geven, behalve aan een Mossadeghist.
Toen alles al verloren was benoemde hij uiteindelijk toch Shapour Bakhtiar, een fervent aanhanger van Mossadegh, tot premier. Bakhtiar gaf conferenties onder de poster van zijn leermeester, noemde de staatsgreep schandalig en verklaarde zowel tegen de Sjah als tegen Khomeini te zijn. Hij bood een derde weg, die van Mossadegh.Maar zijn kameraden lieten hem in de steek omdat ze dachten dat het tij niet meer te keren was. Ze deden liever zaken met de nieuwe machthebber en kusten (letterlijk) de hand van Khomeini. De revolutionaire Imam benoemde zelfs één van hen als zijn vertegenwoordiger om te laten zien dat de erfenis van Mossadegh niet bij Bakhtiar lag, maar veilig was bij de opperste leider. Uiteindelijk verklaarde het leger zich onpartijdig en kwam Khomeini aan de macht. Saillant detail: na de revolutie werden de Mossadeghisten die de kant van Khomeini kozen als eerste een kopje kleiner gemaakt.
De rest van het verhaal kent u. Het werd er niet bepaald gezelliger met de komst van de Islamitische Republiek.
Maar Mossadegh blijft 60 jaar na zijn val bepalend voor de Iraanse politiek. De leus “We hebben met ons eigen bloed geschreven: of de dood, of Mossadegh” is bekend bij iedere Iraniër die ook maar enigszins politiek betrokken is. Het refereert naar een pro-Mossadegh student die tijdens demonstraties werd neergeschoten en net voor zijn dood met zijn eigen bloed de naam van Mossadegh op de straat schreef.
Noch de Sjah, noch het Islamitische regime heeft de wens van Mossadegh gehonoreerd om hem tussen de studenten – die voor hem om het leven zijn gekomen – te begraven. Hij ligt nog steeds in zijn huis begraven uit de terechte vrees dat zijn laatste rustplaats een bedevaartsoord wordt. Want hij belichaamt de Iraanse strijd voor democratie en onafhankelijkheid. 28 Mordad, de Perzische datum voor 19 augustus, is dan ook dé meest beladen term in het Iraanse politieke jargon. Het is meer dan een datum uit het verleden; het reflecteert een ambitie voor de toekomst en een verwijt naar alle betrokkenen uit het verleden en heden.
Ondertussen leeft de strijd tussen de democraten, de islamisten en de monarchisten voort. Reza Pahlavi, de zoon van de laatste Sjah, woont in de Verenigde Staten en – geheel in de traditie van zijn grootvader en vader – danst naar de pijpen van het Westen. De Amerikanen willen hun grip op Iran terug en zien in hem een geschikte marionet. Pahlavi ontkent de staatsgreep dan ook in zijn totaliteit en durft zijn vader een democraat te noemen! Aan de andere kant proberen de islamitische machthebbers in Iran zichzelf voorzichtig aan Mossadegh te linken en het atoomprogramma gelijk te stellen aan de nationalisatie van de olie-industrie.
Ondertussen worden de aanhangers van Mossadegh compleet genegeerd. Zij willen een democratisch, liberaal en seculier Iran. Dat is echter niet in net belang van het islamitische regime en ook niet in het belang van het Westen.
Want de tijden mogen veranderd zijn, de belangen zijn dat niet. Een democratisch Iran betekent een onafhankelijk Iran dat zijn eigen koers gaat varen. Met al die olie- en gasvoorraden, met een oppervlakte groter dan Spanje, Frankrijk en Duitsland bij elkaar, met meer dan 70 miljoen mensen en veruit het hoogste sociaal-kapitaal van het Midden-Oosten zou dat ervoor zorgen dat de machtsbalans in het Midden-Oosten compleet omslaat.
Dat wilden het Westen en Rusland 100 jaar geleden niet, 60 jaar geleden niet en vandaag nog steeds niet. Dat blijft relevant tot op de dag van vandaag, omdat het de geest van Mossadegh doet voortleven.
Jamaseb Soltani is politiek antropoloog en promoveert momenteel op het onderwerp ‘de relatie tussen kerk en staat in Iran’. Dit stuk verscheen eerder op Stukje Duiding.
